ص:2

معماری کربلا در گذر تاریخ

مولف رئوف محمدعلی الانصاری.

ص:3

ص:4

تصویر

ص:6

تصویر

ص:7

تصویر

ص:8

ص:10

پیوند روحی و معنوی مسلمانان با کربلا و مراقد مذهبی آن، طی قرون اسلامی باعث شده است که عمارت های این شهر در زمینه های مختلف معماری، طرّاحی، ساخت، زیبایی و تزئینات، پیشرفت چشمگیری داشته باشند.

این شهر همواره مورد توجّه جهانگردان و مورّخان مختلف اعم از مسلمان و غیرمسلمان با نژادها و ملیتهای مختلف بوده است که به تاریخ و جغرافیای این شهر و هم چنین عمارت های اسلامی موجود در آن، توجّه ویژه ای داشته اند. این شهر نه تنها در ساخت و تحکیم تمدّن اسلامی، بلکه فراتر از آن در ابداع و نشر معارف، علوم و فرهنگ های مختلف نقش بسزایی داشته است.

فرهنگ اسلامی نیز نقش عمده ای در ساختار شهر کربلا داشته و به آن شهرت جهانی بخشیده و هنوز هم فضای تاریخی و مذهبی این شهر آکنده از جلوه های بی بدیل فرهنگ اسلامی است؛ زیرا شهر کربلا دارای آثار مذهبی و تاریخی مختلفی هم چون مراقد، مساجد، مدارس دینی، حسینیه ها، محلّه ها، بازارها، کاروانسرا ها و خانه های قدیمی است که شکل و نحوه ی معماری شان بر شکل معماری زیبای شهر کربلا تأثیر فراوانی گذاشته است؛ هرچند بخش های بسیاری از این بناهای تاریخی و مذهبی در طول سه دهه گذشته در معرض ویرانی و نابودی قرار گرفتند.

عمارت های مربوط به مراقد مقدّس، بخشی از میراث فرهنگی، انسانی و جهانی و از زیباترین بناهای ماندگار در تاریخ تمدّن اسلامی هستند.

امیدواریم این کتاب که به بررسی جنبه های تاریخی، عمرانی و معماری

ص:12

شهر کربلا می پردازد، با جایگاه تمدّنی و مذهبی این شهر متناسب باشد و زمینه ساز پژوهش های دیگری در آینده شود.

هدف از بررسی عمارت کربلا در این کتاب چند دلیل دارد:

اوّل: ارائه جوانب تاریخی این شهر طی مراحل مختلف.

دوم: ارائه مراحل پیشرفت عمرانی این شهر از زمان شهادت امام حسین علیه السلام در حادثه کربلا در سال 61 هجری (680 م) تا به امروز و به خصوص بررسی عمارتها و مراقد مقدّس این شهر که در دوره های زمانی مختلف، پیشرفت عمرانی چشمگیری داشته اند.

سوم: بررسی جنبه های هنری و زیبایی عمارت های مذهبی و تاریخی این شهر و به خصوص بررسی عمارت های حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام و هم چنین بررسی پیشرفت ها و نوآوری هایی که در طرّاحی، ساخت و تزئینات این دو عمارت صورت گرفته است.

چهارم: بررسی ساختار کنونی این شهر و بررسی راه های علمی برای بازسازی و گسترش آن.

شهر مقدّس کربلا در 105 کیلومتری جنوب غرب بغداد واقع شده و از لحاظ عرض و طول جغرافیایی، در تقاطع ْ3/44 شرقی و ْ36/32 شمالی قرار گرفته است.

این شهر از قسمت غرب 30 کیلومتر با رود فرات فاصله دارد و در کناره بیابان و وسط منطقه رسوبی عراق، هم چنین بر روی خطوط ارتباطی عراق و جزیرة العرب قرار گرفته است. باغ های نخل و درختان میوه از سه جهت این شهر را دربر گرفته اند و به وسیله رود حسینیه که از رود فرات منشعب

ص:13

شده است، آبیاری می شوند. در شمال غربی این شهر، شهر رُمادی و در شرق آن شهر حلّه و نشانه هایی از بابل به چشم می خورد. در شرق آن، صحرای عربی قرار گرفته است که خود شامل، دریاچه رزازه، شهر عین التمر، قلعه مشهور اخیضر و غارهای طار می شود. در جنوب این شهر نیز دو شهر نجف و کوفه قرار گرفته اند.

در حال حاضر، شهر کربلا شامل مناطق و نواحی زیر است:

- مرکز منطقه کربلا و نواحی اطراف آن که شامل ناحیه حسینیه و ناحیه حُرّ می شود.

- مرکز منطقه هندیه و نواحی اطراف آن که شامل ناحیه خیرات و ناحیه جدول غربی است.

- منطقه عین التمر.

تعداد ساکنان استان کربلا براساس تعداد کوپن های جیره بندی شده غذا که در سال 2005 در میان آنها توزیع شد، 850 هزار نفر برآورد شده است. امّا تعداد واقعی ساکنین آن، بیش از یک میلیون نفر تخمین زده می شود، زیرا بسیاری از ساکنان استانهای دیگر و هم چنین تعدادی از خانواده های عراقی که بعد از سقوط رژیم صدام به این کشور بازگشتند، در کربلا اقامت گزیده معماری کربلا در گذر تاریخ اند و تعداد آنها هنوز به ثبت نرسیده است.

در شهر کربلا باغ های فراوانی وجود دارد. باغ خرما و میوه های دیگر، سبزیجات و حبوبات نیز در این شهر به وفور یافت می شود. گفتنی است خاک خوب و حاصل خیز و آب فراوان موجود در کربلا، این شهر را به یکی از مهم ترین مناطق زراعی در عراق تبدیل کرده است.

ص:14

علاوه بر هنرها و صنایع دستی مختلف رایج در کربلا هم چون مس کاری، تزئینات چوبی و کاشیکاری، از صنایع مهمّ دیگر این شهر می توان به صنعت شیره سازی (شیره خرما)، صنایع پوستی، آجرسازی و گچبری اشاره کرد. کارخانه های مختلف لبنیات و کنسروسازی نیز در این شهر وجود دارند.

اوّلین و مهم ترین عامل تأثیرگذار در اقتصاد این شهر، سفرهای زیارتی است؛ زیرا سالیانه گروه های مختلفی از زائرین در مناسبت های مهم دینی به منظور زیارت مراقد مقدّس موجود در کربلا به این شهر قدم می گذارند. تعداد این زائران که ساکن کشورهای اسلامی یا جزء اقلیّت های اسلامی در کشورهای غیراسلامی هستند، سالیانه به میلیون ها نفر می رسد و بی شک این تعداد نقش مهمی در گردش بازار محلّی کربلا دارد.

دکتر رئوف محمّد علی انصاری

شعبان 1427 ه. ق (سپتامبر 2006)

ص:15

ص:16

اتاق ضریح: اتاق وسیعی است که ضریح در وسط آن قرار گرفته است. در بالای این اتاق، گنبد حرم مطهّر قرار دارد که سطح خارجی آن با یک لایه ای نازک طلا پوشانده شده است.

پیشخوان: شامل قسمت وسط حرم مطهّر، اتاق ضریح، رواق های نماز و صحن های اطراف اتاق ضریح است. صحن وسیعی نیز از چهار جهت پیشخوان را دربرمی گیرد.

حرم: به کل زمینی که قبر شریف در آن قرار دارد، حرم مطهّر گفته می شود و شامل پیشخوان، صحن های بزرگ و کوچک، اتاق های مُشْرِف بر صحن و دیوار خارجی حرم مطهّر است.

به مجموعه حرم ها، عتبات عالیات یا مراقد مقدّس نیز، حرم گفته می شود.

شهر کربلا، حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و هم چنین حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام را در خود جای داده است. مهم ترین ویژگی عمارت این دو حرم مطهّر، گنبد و گلدسته های طلایی آنهاست.

شکل معماری بناهای قدیمی شهر: نگاهی به شکل معماری بناهای قدیمی شهر کربلا نشان می دهد که طرّاحی این بناهای قدیمی، از عمارت های تمدّن عراقی و هم چنین عمارت های اسلامی، تأثیر گرفته است.

ویژگی ها و فنون معماری بناهای قدیمی شهر: مهم ترین نشانه ها و ویژگی های عمارت های قدیمی شهر کربلا را می توان در اجزای معماری زیر یافت: گنبد، گنبدهای کوچک، مناره ها، طاق ها، رواق ها، اندرونی ها و صحن ها. از انواع تزئینات مختلف به خصوص مُقَرْنَس کاری ها، آجر نماها و گچبری ها و هم چنین از تزئینات چوبی به ویژه پنجره های کوچک چوبی

ص:18

تزئینی نیز می توان به فنون معماری قدیمی این شهر پی برد.

این شهرها هم چنین از ویژگی های روحی و معنوی خاصّی برخوردارند که به اسلام مربوط می شود. برای نمونه می توان به دین و اعتقادات مذهبی از یک سو و نظام اجتماعی موجود در شهرهای اسلامی از سوی دیگر اشاره کرد. در کنار این نظام اجتماعی، قوانین دیگری نیز که متناسب با احکام و قوانین اسلامی بودند، در ساختار جامعه تأثیر گذاشتند.

بنابراین بر خلاف تفاوت های جزئی که بین ساکنان شهرهای اسلامی وجود دارد، می بینیم شرایط و ویژگی های اصلی زندگی آنها به طور کلی به هم شبیه است. این تفاوت ها یا به اعتقادات دینی گروه های مختلف موجود در این شهرها، هم چون: عرب، آفریقایی، فارس، ترک، کرد، بربر، برمی گردد یا به شرایط جغرافیایی و آب و هوایی، مربوط می شود.

امّا در ارتباط با منشأ اصلی پیدایش شهرهای اسلامی، بسیاری از پژوهشگران هم چون: لویس ماسنیون، ولیم مارسیه، ادموند بوتی، هنری بیرین، کاردیه سوفاجیه و ستیرن، - خاورشناس انگلیسی - و بسیاری دیگر در پژوهشها و بررسی هایشان به جنبه های ساختاری و عمرانی شهرهای اسلامی پرداختند و این شهرها را به دو گروه جدا از هم تقسیم کردند:

بگوییم اکثر این شهرها، جزء شهرهای معروف و مشهور یا پایتخت امپراتوری های ماقبل اسلام بودند و جایگاه تمدّنی والایی در دوره های یونانی و رومی داشتند. شهرهایی هم چون دمشق و حلب در سوریه، اسکندریه در مصر و استانبول در ترکیه، نمونه هایی از این شهرها هستند. امّا اصول معماری و عمرانی قدیمی این شهرها که در خیابان ها، سالن های تئاتر، حمّامها و سالن های ورزشی به چشم می خورد، برای سال ها و قرن های متمادی به شکل قدیمی خود باقی ماندند.

می ساختند. در واقع، مسجد جامع به عنوان مرکز شهر انتخاب و همه راه های ورودی و خروجی شهر به آن منتهی می شد. این محقّقان، مکّه مکرّمه و مدینه منوّره را جزء اوّلین نمونه های شهرهای اسلامی برمی شمرند که با این شیوه معماری اسلامی خاص ساخته شدند.

در مکّه مکرّمه و مدینه منوّره برای ادای مراسم و آیین های مذهبی و زیارت ضریح های موجود در این شهرها و هم چنین آشنایی با آثار مذهبی آنها پا بدین شهرها می گذاشتند.

تعدادی از این شهرها که در عراق قرار گرفته اند عبارت اند از: نجف اشرف، کربلای معلی، کاظمین و سامرا. این شهرها تنها مورد توجّه و احترام ساکنین عراق نیستند، بلکه به دلیل جایگاه والا و باارزش آنها، مسلمانان مختلفی را از اقصی نقاط جهان به سوی خود جذب می کنند.

دو شهر مقدّس قم و مشهد که از شهرهای مهم مذهبی در جهان اسلام به شمار می آیند نیز از جمله این شهرها در ایران هستند. بدون شک، علاوه بر عوامل مذهبی، عوامل دیگری نیز در توسعه و افزایش شهرت و جایگاه این شهرها تأثیرگذار بوده اند. امّا همه عوامل موجود در مقایسه با عوامل مذهبی در جایگاه دوم قرار می گیرند و جزء عوامل ثانویه به شمار می آیند. در حقیقت، عوامل دینی و مذهبی، دلیل اصلی پیدایش و گسترش این شهرها بودند و هم چنان به عنوان مهم ترین عامل در شکوفایی و گسترش این شهرها شناخته می شوند.

و ملت ها و قبایل مختلفی که دارای تمدّن های اصیل و برجسته بودند به اسلام پیوستند و همگی زیر سایه پرچم اسلام قرار گرفتند. همه این عوامل سبب شد که عمارت های اسلامی ویژگی ها و انواع جدیدی پیدا کنند و باگذشت مراحل مختلف و با استفاده از فنون و روش های معماری که در کشورهای جهان اسلام رایج بود، به سطح هنری و تاریخی والایی برسند.

اسلام طی نیم قرن پس از انتشار خود، به قدیمی ترین مراکز تمدّن های بشری پا گذاشت. از عراق، امپراتوری ساسانی، مصر و بیزانس که مرکز تمدّن یونانی ها و رومی ها بود گرفته تا سوریه و حتّی شمال آفریقا و اسپانیا را در برگرفت. در حقیقت، این انتشار عظیم و گسترده، آغازگر تحوّلی تاریخی و تمدّنی در زندگی بشریت شد.

بنابراین، هنر عمارت اسلامی که در کمتر از یک قرن بعد از هجرت ظهور و گسترش پیدا کرد، تحت تأثیر این تمدّن ها قرار گرفت و مسلمانان و فاتحان عرب نیز از هنرها و ارزش های زیبای این تمدّن ها الهام گرفتند و به عمارتها و تزئینات مختلف آنها توجّه ویژه ای نشان دادند. این عمارتها دارای طول و اجزای هندسی و معماری و هم چنین تزئینات خاصّی بودند که نه تنها ظاهری بسیار زیبا به آنها می بخشید، بلکه با نقش تاریخی و فرهنگی این عمارتها نیز تناسب و سازگاری داشت.

طی چندین قرن، هنر عمارت اسلامی بسیار گسترش یافت و مناطق جغرافیایی بسیاری را در برگرفت. از اندلس و مراکش در غرب گرفته تا آسیای میانه و شبه قاره هند در شرق. این مناطق شامل بخش های محلّی متعددی بودند که هر کدام شکل منحصر به فرد و ویژه ای داشتند. این مناطق

ص:24

هم چنین اقوام اسلامی اصیلی هم چون عرب، فارس، ترک، بربر و هندو را در خود جای داده بودند.

امروزه آثار تاریخی و تمدّنی بسیاری در قسمت های مختلف دنیا وجود دارد؛ هم چون مساجد جامع دمشق و قرطبه، مساجد زیبای اصفهان، مسجد سلیمانیه در استانبول، ضریح های مراقد اهل بیت علیهم السلام در نجف، کربلا، کاظمین، سامرا، مشهد، قم، ضریح های دیگری هم چون ضریح موجود در تاج محل، قصر حمرا در غرناطه و بسیاری دیگر از آثار و بناهای تاریخی که فنون و روش های جدید معماری در گنبدها، گلدسته ها، طاق ها و تزئینات آنها به چشم می خورد. همه این اَشکال و روش های معماری جدید در واقع نمونه های تازه ای از عناصر معماری قدیم هستند که برگرفته از فرهنگ و هنر قدیم بودند.

اصول معماری جدید و به کار گرفتن تعابیر و اصطلاحات هنری جدید از جمله پدیده هایی بودند که در هنر عمارت اسلامی ظهور پیدا کردند؛ زیرا مسلمانان عرب از شیوه های معماری ملت هایی که به اسلام گرویدند، الهام گرفتند و هم چنین هر هنری را که با تمدّن اسلامی و آداب و سنّت های خویش متناسب می دیدند به کار می گرفتند. برای نمونه، هنرمندان مسلمان به تأثیر از تمدّن قدیم عراق، ساختمان هایی با دیوارهای بیرونی ضخیم و بلند و تزئینات آجری متنوع بنا کردند. آنها هم چنین در ساخت گلدسته های دوره عباسی از شیوه های معماری آثار باستانی بابل الهام گرفتند. گلدسته مسجد جامع متوکّل در عراق، گلدسته مسجد جامع ابن طولون در قاهره و گلدسته مسجد جامع ابی دُلف در سامرا از این نمونه اند.

ص:25

آنها از شیوه های معماری دوره ساسانی تأثیر گرفتند. اندرونی های وسیعی که گنبد در بالا و صحن ها در اطراف آن قرار می گیرند و هم چنین طاق های بلند و نیم دایره ای که در بالای سالن های وسیع قرار می گیرند، همه از شیوه های معماری دوره ساسانی است. این نوع طاق ها در مسجد جامع اصفهان دیده می شوند. ساخت این بناها با بناهایی که دارای رواق و راهرو هستند و در عراق، شام و کشورهای غرب جهان اسلام ساخته می شوند، کاملاً متفاوت اند.

بیشتر بناهای تاریخی اوایل دوره عباسی، به تأثیر از عمارت های ساسانی که در دوره حکومت ساسانیان در ایران و عراق ساخته می شدند، بنا شدند. ایوان کبیر، سالن های بزرگ که با طاق های نیم دایره پوشیده شده اند، قصر معتصم عباسی در سامرا که در سال 221 ه. ق (846 م) ساخته شد و هم چنین قصر مشهور اخیضر در نزدیکی کربلا که در اوایل اسلام ساخته شد، همگی جزء این گروه به شمار می آیند. شایان ذکر است از شیوه های معماری رایج در عراق نیز در ساخت این بناهای تاریخی استفاده شده است.

یکی دیگر از شیوه های معماری اسلامی که از عمارت های ساسانی گرفته شد و در بسیاری از کشورهای اسلامی رواج یافت، استفاده از کمان های زاویه دار بود. با این شیوه معماری می شد از یک زیربنای مربع شکل به گنبد نیم دایره شکلی رسید که در بالای آن قرار می گیرد. این کمان ها مثلث های معقری بودند که از سنگ یا آجر و گچ ساخته می شدند و با مثلث های گنبد که به وسیله طاق ها و هشت ضلعی ها از یک زیربنای مربع شکل به دایره ختم می شدند، کاملاً متفاوت بودند. این شیوه معماری در

ص:26

بناهای دوره بیزانسی و رومی دیده می شود.

هنرمندان و سازندگان عمارت های اسلامی از شیوه های معماری ترکی که خود متأثر از شیوه های بیزانسی بود نیز تأثیر گرفتند و بناهایی دایره ای شکل ساختند که دارای یک قسمت مرکزی بود و گنبد بزرگی در بالای آن قرار می گرفت. در اطراف این گنبد بزرگ، گنبد هایی کوچک تر با اندازه ها و حجم های مختلف دیده می شد.

بعدها بسیاری از معماران ترک این شیوه را گسترش دادند. برای مثال، " سنان پاشا "، مهندس بزرگ ترکی، ابتکارات خاصّی به یک بنای مربوط به دوران بیزانسی افزود و از آن یک نمونه معماری زیبا پدید آورد که در ساخت بسیاری از بناها و مساجد در ترکیه و خارج از ترکیه مورد استفاده قرار گرفت.

با گسترش شیوه های مختلف تزئینات معماری، تزئینات جدیدی که برگرفته از شکل گیاهان یا اشکال هندسی مختلف بود نیز وارد عرصه هنر عمارت اسلامی شد و در مدّت کوتاهی توسعه بسیار یافت. در این شیوه از شکل های معروف به صورت ساده یا مرکب و یا به صورت در هم پیچیده استفاده می کردند و از آنها تصاویر زیبای معماری پدید می آوردند. در ساخت بسیاری از بناهای اسلامی از این شیوه ها استفاده شده است. البته این شیوه قبل از اسلام نیز در عراق، فارس و بعضی مناطق دیگر رایج بوده است.

آجر نیز نقش عمده ای در تزئین بناهای تاریخی داشته است. سازندگان عمارتها آجرها را به گونه ای کنار هم میچیدند که شکل گیاهی زیبا یا شکل هندسی خاصّی از آن پدید آید. از نوشته ها و خطوط نیز در تزئینات مختلف استفاده می کردند. مثلاً خط زیبای کوفی برای نوشتن آیات قرآنی به عنوان

ص:27

تزئین استفاده می شد. از بناهای مشهور اسلامی که دارای تزئینات آجری زیبا هستند می توان به مدرسه «مستنصریه» اشاره کرد. این مدرسه در سال 631 ه. ق (1234 م) ساخته شد و از مشهورترین بناهای موجود در بغداد است که از دوره عباسی به یادگار مانده است.

گچ نیز برای تزئین دیوارها مورد استفاده قرار می گرفت. گچ کاری های تزئینی به خصوص گچ کاری هایی که اشکال هندسی و شکل گیاهان در آنها به کار رفته است، در بناهای تاریخی موجود در سامرا که از دوره عباسی به جا مانده اند، دیده می شود. این نوع تزئینات از هنر دوره ساسانی و پارت ها گرفته شده است و نمونه هایی از آن در مسجد ابن طولون قاهره که در سال 265 ه. ق (879 م) ساخته شد، به چشم می خورد.

در عهد سلاجقه (553 - 447 ه. ق) (1157 - 1055 م) نیز از گچ برای تزئین قسمت های زیادی از دیوار مساجد استفاده می کردند. هم چنین از حروف و شکل برگ گیاهان نیز در این تزئینات استفاده می شد. نمونه بسیار زیبای این نوع مساجد مسجد حیدریه شهر قزوین در ایران است که با خط کوفی تزئین و در انتهای حروف نیز از شکل برگ گیاهان برای تزئین استفاده شده است.

در ارتباط با تزئینات سنگی، نمونه های بسیار زیادی وجود دارد که نشان می دهد، هنر اسلامی در این زمینه از هنر دوران بیزانس، هلنی و ساسانی تأثیر گرفته است. نمای قصر «مشتی» که مملو از نقش و نگارهای زیباست از این نمونه هاست. بیشتر این تزئینات در هنر مسیحیت قبل از اسلام در سوریه مورد استفاده قرار می گرفت.

فاطمیون نیز در زمان حکومتشان بر مصر به تأثیر از عمارت های قبطی

ص:28

و فارسی، در تزئینات عمارت هایشان از اشکال حیوانات و گیاهان استفاده می کردند. این شیوه قبل از اسلام نیز در بلاد فارس رایج بوده است.

از مهم ترین شیوه های معماری بیزانسی که معماران دوره اموی را تحت تأثیر قرار داد، هنر میناکاری با سنگ بود که از آن در تزئین زمین مساجد و بناها استفاده می شد. هم چنین میناکاری با شیشه های رنگی و طلایی نیز برای تزئین دیوارها به کار می رفت. این هنر در دوره اموی بسیار گسترش پیدا کرد و آثار آن تا امروز نیز باقی مانده است. در مسجد جامع اموی دمشق که در زمان ولید بن عبدالملک و در بین سال های 88 - 96 ه. ق (714 - 707 م) بازسازی شد، نمونه هایی از این میناکاری ها دیده می شود. بعضی از پنجره های این مسجد نیز دارای تزئینات بسیار زیبایی است که از هنر یونانی و رومی گرفته شده است.

امّا در تزئینات گنبد «قبةُ الصخره» در قدس شریف که در زمان عبدالملک بن مروان در سال 72 هجری (692 م) ساخته شد نیز میناکاری هایی وجود دارد که بسیار شبیه میناکاری های موجود در مسجد جامع اموی دمشق است. این میناکاری ها به خصوص میناکاری هایی که در تزئین گنبد به کار رفته، برگرفته از هنر دوره یونانی و بیزانسی است. شیوه های هنری دوره هلنی و ساسانی نیز اندکی در آنها تأثیر گذاشته است.

یکی از ویژگی های بارز عمارت های اسلامی استفاده از تزئینات نوشتاری است که هنرمندان مسلمان آن را ابداع کردند و از آن به عنوان هنری برای افزایش زیبایی بناها بهره می گرفتند. در این نوع تزئینات از انواع خطوط برای زیبا جلوه دادن سطوح دیوارها، گنبدها، طاق ها، گلدسته ها و کنگره ها استفاده می شد.

ص:29

این شیوه در مدّت زمان کوتاهی گسترش پیدا کرد و شکل گل ها و گیاهان نیز در این نوع تزئینات به کار گرفته شد. تزئینات نوشتاری، بسیار مورد توجّه هنرمندان اسپانیا و فرانسه قرار گرفت و آنها نیز از حروف عربی برای تزئین کلیساها و ساختمان هایشان بهره گرفتند که نمونه ای از آن در تزئین نمای «کلیسای نوتردام» دیده می شود.

استفاده از خطوط به عنوان وسیله ای برای تزئین از دیرباز مرسوم بوده است. این هنر برای اوّلین بار در زمان سومری ها در بغداد به کار گرفته شد. آنها دریافتند که حروف از زیبایی باارزشی برخوردارند و امکان ساخت تابلوهای هنری و زیبا با آنها وجود دارد. به همین دلیل، از انواع خطوط در تزئین عمارت هایشان استفاده می کردند. این نوع تزئینات در بناهای تاریخی دوره عباسی که در سامرا، بغداد و سایر شهرهای اسلامی واقع شده اند، به وفور یافت می شود. استفاده از خط یکی از مهم ترین شیوه های معماری اسلامی در طول قرن های مختلف بوده است. هنرمندان خطوط را به صورت ها و شکل های هندسی مختلفی در می آوردند که به بناهای تاریخی، شکل معماری خاص و ویژه ای می بخشید.

شکی نیست که انواع خطوط، به خصوص خط کوفی در عمق بخشیدن به هویّت مشترک اسلامی و به کار گرفتن فرهنگ و میراث اسلامی به صورتی هنری و زیبا، سهم بسزایی داشته اند.

مُقَرْنَسْ کاری ها از مهم ترین و زیباترین انواع تزئینات در معماری اسلامی به شمار می آیند. در این شیوه معماری کمان های مختلف را در کنار هم قرار می دهند و مناطق اتصال رأس با سطوح افقی را با آنها می پوشانند.

ص:30

گاهی اوقات مقرنس کاری ها به تنهایی در تزئینات به کار می روند و گاهی نیز تزئیناتی از گچ و مواد دیگر به آنها افزوده می شود. بعضی اوقات از آویز های تزئینی در کنار این مقرنس کاری ها استفاده می شود که شبیه قندیل هایی می شوند که از سقف بعضی غارها آویزان هستند. مقرنس کاری در مناطق اتصال گنبدها، دروازه ها و قسمت پایینی کنگره گلدسته ها مورد استفاده قرار می گیرد. از زیباترین مقرنس کاری های موجود می توان به مقرنس کاری های قصر عباسی (مدرسه شرابیه) و مقرنس کاری های موجود در ضریح های مختلف اشاره کرد که بیشتر در عراق و ایران قرار دارند.

در دوره فاطمی و مملوکی در مصر از مقرنس کاری های سنگی در تزئین سطح دیوارها و قسمت های داخلی گنبد و هم چنین قسمت های بالایی ورودی ها استفاده می کردند. ورودی مدرسه سلطان حسن که در قاهره قرار دارد، این نوع مقرنس کاری ها را در خود جای داده است.

نوع دیگری از مقرنس کاری نیز وجود دارد که صرفاً برای تزئین قسمت خارجی گنبدها از آن استفاده می شود. نمونه هایی از این مقرنس کاری را می توان در گنبد مدرسه «نوریه» دمشق، گنبد «حرم مطهّر خانم زبیده» که در کرخ واقع شده و هم چنین گنبد «حرم شیخ عمر سهروردی» در رصافه بغداد مشاهده کرد.

استفاده از کاشی های اسلامی در تزئین بناهای اسلامی از جمله هنر هایی است که مسلمانان آن را ابداع کردند و در طول قرن های مختلف نیز به توسعه و گسترش آن پرداختند. قدیمی ترین کاشی های اسلامی در شهر سامرا در عراق وجود دارند. این کاشی ها مربوط به قرن نهم میلادی بوده و دارای

ص:31

ارزش های هنری بسیار زیبا و کمیابی هستند که تنها در بعضی از مساجد جامع و قصر ها و نیز قصر «جوسق خاقانی» دیده می شوند.

شهر مقدّس کربلا را می توان از جمله پیشگامان صنعت کاشی سازی در شهرهای اسلامی به شمار آورد. استفاده از کاشی در این شهر بسیار رایج بوده است. به همین دلیل، در زبان محلّی عراق به آن «کاشی کربلایی» می گفتند و در تزئین ضریح ها، مساجد و بناهای مذهبی و تاریخی از آن استفاده می کردند.

استفاده از برّاق کننده های معدنی در تزئینات نخستین بار از عراق به سایر مناطق جهان اسلام، از جمله ایران انتقال پیدا کرد و در یک دوره طولانی که از اواخر قرن دوازدهم آغاز و تا نیمه اوّل قرن چهاردهم ادامه داشت، کاشی های سفالی بسیاری تولید شدند که با براق کننده های معدنی به صورت زیبایی مزیّن شده بودند و جنبه هنری بالایی داشتند. این کاشی ها امروزه در بسیاری از بناهای مذهبی و تاریخی دیده می شوند و هم چنین جزء آثار باارزش بسیاری از موزه های جهانی به شمار می آیند. شهر کاشان مرکز اصلی تولید این کاشی ها بوده است. به همین دلیل، این کاشی ها به «کاشی کاشان» معروف شدند. این کاشی ها برای پوشاندن سطح دیوارها و به خصوص دیواره گنبدها، گلدسته ها، ورودی ها و محراب ها مورد استفاده قرار می گرفتند.در دوره صفوی، برای پوشاندن سطح دیوارهای بیرونی بناها از این نوع کاشی ها استفاده می کردند. مسجد شیخ لطف اللَّه و مسجد امام در اصفهان نمونه هایی از این بناها هستند. در این نوع تزئینات از اشکال مختلف گیاهان و تصاویر گل های رنگارنگ و زیبا نیز بهره می گرفتند. این کاشی های برّاق برای اوّلین بار در دوره طولونی و فاطمی در مصر مورد استفاده قرار گرفتند.

ص:32

تزئینات چوبی و به خصوص پنجره های چوبی تزئینی از ویژگی های بارز عمارت های اسلامی به شمار می آیند. هنر ساخت پنجره های چوبی و کوچک تزئینی در بسیاری از شهرهای اسلامی منتشر شد. این پنجره ها دارای نقش های زیبا و منحصر به فردی بوده و بیانگر زیبایی عمارت های اسلامی و پیشرفت آنها در طول دوره های مختلف تاریخ متمدّن و اصیل اسلام هستند.

نما کاری ها و پنجره های چوبی از دیگر تزئینات چوبی بودند که نجّاران در ساخت آنها دقّت و مهارت زیادی به خرج می دادند. این دقّت و مهارت به خصوص در ساخت بعضی از تابلوها و پنجره های ویژه و مخصوص که در نمای داخلی بناها مورد استفاده قرار می گرفتند، کاملاً مشهود است.

یکی از مهم ترین دستاوردهای تمدّن اسلامی که هنر عمارت اسلامی سبب پیدایش آن شد، استفاده از مصالح محلّی در ساخت و ساز بوده است. در کشورهای اسلامی از مصالح محلّی هم چون آجر و مواد تزئینی چون کاشی ها، میناکاری ها، چوب ها و غیره استفاده می کردند و با شیوه ای زیبا و هنری به گونه ای در ساخت و تزئین بناها از آنها بهره می گرفتند که هم با شرایط آب و هوایی آن کشور متناسب و هم با زندگی اجتماعی و تمدّنی آنها سازگاری داشته باشد.

بنابر مطالبی که ارائه شد، می توان دریافت شیوه های معماری تمدّن های مختلف تا چه اندازه در پیشرفت و شکوفایی عمارت های اسلامی مؤثر بوده اند.

در پایان، یادآور می شویم که انتشار یک فصلنامه که به تاریخ هنر

ص:33

و حرفه های اسلامی بپردازد، امری ضروری است. بهتر است این فصلنامه به زبان های رایج و زنده دنیا (اعم از فارسی، عربی، انگلیسی و … ) منتشر شود. بسیاری از پژوهشها و تحقیقات در زمینه تاریخ، هنر و حرفه های اسلامی می توانند در این فصلنامه به چاپ برسند و البته نقش مهمی در گفت وگوی تمدّن ها ایفا کنند.

در واقع، آسان ترین روش برای شناساندن هنر و تاریخ متمدّن و اصیل جهان اسلام به ملّت های جهان، ارائه مطالب و تصاویر است و این امر نیز از طریق انتشار مجله هنرها و حرفه های اسلامی امکان پذیر است.

ص:34

ص:36

چنان که گفته شد، در این فصل به گذشته تاریخی کربلا خواهیم پرداخت و به علّت اهمیّت موضوع آن را در پنج قسمت شرح خواهیم داد:

- کربلا قبل از اسلام؛

- واقعه عاشورا؛

- تاریخ کربلا از واقعه عاشورا تا حکومت صفویه در عراق؛

- تاریخ کربلا در زمان حکومت صفویه و عثمانی در عراق؛

- تاریخ کربلا از زمان تأسیس دولت عراق در سال 1921.

پژوهشگران آثار باستانی واژه «کربلا» را در منبت کاری های قدیمی بابلی دیده اند. گفته می شود کربلا برگرفته از واژه «کور بابل» است که به مجموعه ای از روستاهای بابل قدیمی گفته می شده است که مشهورترین و بزرگ ترین آنها نینوا است که در شمال شرقی شهر کربلای فعلی واقع است. البته نینوای مذکور غیر از نینوا، پایتخت آشوری هاست که در شمال عراق در نزدیکی موصل واقع است. نینوا در دوران های گذشته روستایی آباد بود که سامی ها در آن سکونت داشتند، امّا اکنون به خرابه هایی تاریخی تبدیل شده که از جنوب سدّ هندی رود فرات که از کربلای فعلی 30 کیلومتر دورتر است تا سرچشمه رودخانه علقمی در الأهوار در نزدیکی شهر کربلا امتداد یافته و به «تلال نینوا» (خرابه های نینوا) مشهور شده است. در کتاب «مراصد الاطلاع علی اسماء الأمکنه و البقاع» این گونه آمده است: «در منطقه آباد کوفه ناحیه ای واقع است که نینوا نامیده می شود و کربلا نیز جزئی از آن است که امام حسین علیه السلام در آن کشته[شهید] شد».

در کتاب «بغیه النبلاء فی تاریخ کربلا» آمده است: «در قسمت شمال غربی شهر کربلا خرابه های متراکمی واقع است که گفته می شود آثار کربلای قدیمی است». شایان ذکر است قبل از وقوع جنگ جهانی اوّل برخی افراد مجاور این منطقه از این خرابه ها آجرهای مسطح بزرگی استخراج می کردند که در زبان محلّی به آنها «آجر فرشی» می گفتند و آنها را به کربلا حمل می کردند.

شکوفایی کربلا در دوران کلدانی ها نیز ادامه یافت. «لویز ماسنیون»، شرق شناس فرانسوی، در کتاب «خطط الکوفه» آورده است که کربلا از قدیم

ص:39

معبد کلدانی ها بود و آن معبد در شهری که نینوا نامیده می شد، قرار داشته است.

جست و جو های باستان شناسی باعث کشف آثار و پایگاه های زیادی در اراضی کربلا شد که قدیمی ترین آنها مجموعه ای از غار های دست ساز است که در سمت راست «وادی الطار» واقع شده است. این منطقه قبل از ایجاد دریاچه «الرزازه» جزء فرات قدیم محسوب می شد. تقریباً تعداد این غارها به 400 عدد می رسد. این آثار حدود 30 کیلومتری کربلای فعلی به سمت جنوب غربی در میانه راه کربلا و قصر الأخیضر و در امتداد «الهضبه الغربیه الصحراویه» واقع شده اند. این غارها که حدود سال 1200 قبل از میلاد حفاری شده اند، احتمالاً در آغاز برای اهداف نظامی مورد استفاده قرار می گرفتند امّا بعدها به گورستان تبدیل شدند. علاوه بر موارد مذکور، کربلا در دوران های گذشته از رونق و شکوفایی برخوردار بود، به خصوص در دوره های التنوخیین، اللخمیین و المناذره که «الحیره» را پایتخت خود قرار داده بودند.

طبق این توضیحات، مشخص می شود تاریخ کربلا بسیار قدمت دارد. در واقع، این شهر یکی از قدیمی ترین شهرهای «طسوج النهرین» است که در ساحل رودخانه بالاکوباس (فرات قدیم) قرار دارد. در این سرزمین معبدی برای انجام عبادت و نماز خودنمایی می کند. وجود اسامی قدیمی هم چون «عمورا»، «ماریا» و «صفورا» بر قدمت این شهر دلالت دارد. در اطراف شهر نیز مقبره های زیادی وجود دارد. هم چنین اجساد انسانی، در داخل ظروف سفالین این منطقه یافت شده است که تاریخ آن به قبل از میلاد مسیح بازمی گردد. اقوامی که در کربلا سکونت داشتند با توجّه به حاصلخیزی

ص:40

خاک، فراوانی آب و کثرت چشمه هایی که در مناطق مختلف آن پراکنده شده بود، به زراعت می پرداختند.

از نشانه های دیگر قدمت کربلا وجود خرابه ها و پشته هایی است که در چند مایلی کربلای فعلی دیده می شوند.

ساسانیان در دوره ی «شاپور ذوالأکتاف» (نهمین پادشاه ساسانیان) بر عراق چیره شدند. (وی در سال 310 به قدرت رسید) و آن را ده قسمت کردند که هریک از آنها یک استان یا ولایت نامیده می شد. این واحدهای اداری به واحدهای کوچک تری به نام «رستاق» یا ناحیه تقسیم می شدند. سرزمین های واقع در میان شهر عین التمر در 67 کیلومتری جنوب غرب کربلا و رود فرات دهمین استان آنها محسوب می شد. این استان به شش واحد اداری با نام «طسج النهرین» تقسیم می شد. علّت این نام گذاری واقع شدن آنها در میان خندق شاهپور و رود علقمی بود.

گفته می شود اندکی قبل از ورود اسلام به کربلا، تعدادی خانه و معبد مربوط به مجوسی ها نیز در این شهر وجود داشت که به آن «مه بار سور علم» یعنی مکان مقدّس می گفتند.

بر این اساس، کربلا طی دوران ها و نزد ادیان و اقوام مختلف سرزمینی مقدّس بوده و به همین دلیل، معبدهای زیادی به منظور اقامه نماز در آن ایجاد شده است.

دکتر مصطفی جواد، مورّخ و زبان شناس معروف عراقی می گوید: «نام کربلا عربی نیست و تلاش برای دستیابی به ریشه عربی آن صحیح نیست و با موانع تاریخی و لغوی مواجه می شود. ریشه اسم این شهر به خارج از جزیره

ص:41

عربی بازمی گردد. شهرهای زیادی در عراق وجود دارد که اسامی آنها عربی نیست، هم چون بغداد، بابل و بعقوبه».

گروهی از مورّخان و زبان شناسان معتقدند که می توان کربلا را با لفظ آرامی کاربیلا(1) یا لفظ کربلاتو(2) آشوری و کاربیل(3) مرتبط دانست. گروهی دیگر از جمله «الأب أنستاس ماری الکرملی» معتقدند که لفظ کربلا در کتاب های پژوهشگران متشکل از دو کلمه آشوری، یعنی «کرب» به معنای عبادتگاه یا حرم و «إل» به معنای «خدا» در زبان آرامی آورده شده و مجموع دو کلمه به معنای پرستشگاه یا حرم الهی است.

برخی از پژوهشگران معتقدند که لفظ کرب در زبان عبری تحوّل معنایی پیدا کرده است، به همین دلیل، کلمه کراب(4) گاه به معنای «نزدیک دست» و گاه به معنای «جنگیدن» آورده شده است.

گروهی دیگر معتقدند که لفظ کربلا از کلمه عربی الکربله یعنی «سستی در پاها» مشتق شده است و به سرزمینهایی گفته می شود که زمین آن سست و نرم باشد.

آقا بزرگ تهرانی درباره لفظ کربلا می گوید: این لفظ از دو کلمه «کار» و «بالا» تشکیل شده است، بنابراین، لفظ کربلا به معنای «عمل والا» یا «عمل آسمانی» است. این معنی با معنایی که «الأب انستاس ماری الکرملی» گفته و قبل از این ذکر شده است، نزدیکی دارد.

ص:42

قبل از فتح اسلامی عراق و سکونت عرب های مسلمان در آن، این نام برای عرب ها شناخته شده بود و برخی از مسلمانانی که هنگام فتح قسمت غربیِ عراق «خالد بن ولید» را همراهی می کردند، به آن اشاره کرده اند. هم چنین در کتاب «معجم البلدان» یاقوت حموی آمده است: «کربلا به این علّت که بر عراق مشرف بوده «طف» نامیده شده است». در ادامه آمده است: «طف به سرزمینی از نواحی کوفه گفته می شود که در مسیر خشکی آن قتلگاه امام حسین علیه السلام واقع است و آن سرزمینی است نزدیک روستا که چشمه هایی در آن وجود دارد، از جمله الصید، القطقطانیه، الرهیمه و عین الجمل».

براساس برخی منابع تاریخی، کربلای کنونی، قبل از اسلام منطقه ای بود که روستاهای قدیمی، آن را احاطه کرده بودند. در زمان ورود امام حسین علیه السلام به آن در سال 61 می توان به نام مناطق و روستاهایی همچون نینوا، عمورا، ماریا، صفورا و شفیه اشاره کرد. در نزدیکی این روستاها منطقه ای قرار داشت که «النواویس» نامیده می شد و شامل مجموعه ای از مقابر مسیحیانی بود که قبل از فتح اسلامی عراق، ساکن این اراضی بودند. اکنون این مقبره ها در اراضی «الکمالیه» در شمال غربی کربلا و نزدیک مقبره حربن یزید ریاحی واقع شده اند.

در روایت شهادت امام حسین علیه السلام آمده است که مسئولیت به خاک سپردن اصحاب و یاران امام حسین علیه السلام را قومی از بنی اسد برعهده گرفتند و این مسئله نشان می دهد که قبل از ورود امام حسین علیه السلام به کربلا قبیله ای از بنی اسد در این منطقه ساکن بودند.

بعد از شهادت امام حسین علیه السلام در سال 61 هجری، برای شهر کربلای فعلی

ص:43

اسامی دیگری انتخاب شد، از جمله: مشهد الحسین، مدینه الحسین، البقعة المبارکه، محل الوفاء، الخائر، الحیره و … یکی از مشهورترین این اسامی «حائر» است، زیرا این اسم همواره با حرمت و تقدیس همراه بوده است و هنوز هم غالباً از این کلمه برای حرم استفاده می شود.

هنگام عزیمت امام علی علیه السلام به جنگ صفین، یاران امیرالمؤمنین علیه السلام دیدند که حضرت متفکرانه به آثار و خرابه های این سرزمین می نگرد. علّت را پرسیدند. ایشان در جواب فرمود: «این سرزمین دارای شأن و منزلت والایی است و اینجا محل فرود آمدن ایشان و ریخته شدن خون آنهاست». پرسیدند منظورتان چه کسانی است؟ گفت: «گروهی از آل محمّد در اینجا فرود می آیند».

در کنار آن روستاهای قدیمی، روستاهای آباد و مسکونی دیگری دیده می شود که یکی از بزرگ ترین روستاهای پیرامون کربلا روستای «عین التمر» است. خرما از محصولات این روستا به حساب می آید. هم چنین روستای «الغاضریة» که بعد از منتقل شدن قبیله بنی اسد به عراق در صدر اسلام ایجاد شده است. به همین دلیل، این روستا خیلی قدیمی محسوب نمی شود. این روستا که اکنون به الغاضریات مشهور است، به عنوان یکی از نواحی شهر کربلا محسوب می شود و به منطقه حسینیه واقع در راه کربلا به بغداد مشهور و دارای بستانها و میوه های زیادی است.

یک روستای آباد دیگر نیز در نزدیکی کربلا وجود دارد که «العقر» نامیده می شود. روایت شده است هنگامی که امام حسین علیه السلام به این روستا رسید به یارانش گفت: «نام این روستا چیست؟» گفتند: عقر. امام حسین علیه السلام فرمود: «از

ص:44

عقر به خدا پناه می برم». سپس فرمود: «نام این سرزمینی که ما در آنیم چیست؟» گفتند: کربلا. حضرت فرمود: «سرزمین مصیبت و بلا». هنگامی که یاران امام خواستند از آن خارج شوند، آن حضرت مانع خروجشان شد.

به هر حال، اگر امام حسین علیه السلام و یارانش در روز دهم محرم سال 61 هجری (680 م) در این مکانی که در میان کربلای قدیمی و النواویس واقع است به شهادت نمی رسیدند، اکنون این مکان جایگاه والا و منزلت فعلی را نداشت. امام حسین علیه السلام قبل از آنکه به کربلا برسد درباره حادثه عاشورا گفت: «اعضای بدنم در منطقه ای میان النواویس و کربلا قطعه قطعه می شود.»

آنچه می توان درباره تاریخ قدیم کربلا در زمان فتح اسلامی گفت این است که این منطقه، منطقه ای زراعی واقع در ساحل فرات بوده که به علّت حاصل خیزی خاک و فراوانی آب اقوام ساکن در آن به کشاورزی مشغول بودند.

پسرعموی پیامبرصلی الله علیه وسلم و مادرش حضرت فاطمه زهراعلیها السلام، دختر حضرت محمّدصلی الله علیه وآله بود که در کنار امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام فرزندی به نام محسن علیه السلام که در رحم مادر به شهادت رسید. زینب کبری علیها السلام و ام کلثوم علیها السلام نیز از دختران او هستند. بعد از وفات حضرت فاطمه زهراعلیها السلام، حضرت علی علیه السلام با ام البنین ازدواج کرد که نسبش به بنی کلاب برمی گردد. از ام البنین نیز فرزندانی هم چون حضرت عباس علیه السلام، جعفر، عبداللَّه و عثمان متولد شدند که همگی در حادثه عاشورا کشته [شهید] شدند. امام حسین علیه السلام 6 سال و 6 ماه در دامان حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله یعنی تا تاریخ وفات پیامبرصلی الله علیه وآله در 28 صفر سال 11 هجری (633 میلادی) زندگی کرد.

از انس بن مالک نقل شده است که از رسول خداصلی الله علیه وآله پرسیدند: کدام یک از اهل بیت نزد شما دوست داشتنی تر است؟ گفت: حسن و حسین علیهما السلام و به حضرت فاطمه علیها السلام می فرمود: پسرانم را به نزدم بیاور تا آنها را ببویم و در آغوش بگیرم.

الترمذی روایت کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله گفت: «حسین از من است و من از حسین و خداوند هر کس که حسین علیه السلام را دوست داشته باشد، دوست می دارد.»

امام احمد و الترمذی با استناد به أبی سعید الخدری روایت کردند که رسول خداصلی الله علیه وآله گفت: «حسن و حسین علیهما السلام سرور جوانان اهل بهشت اند».

بعد از شهادت امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام در 21 رمضان سال 40 هجری (661 میلادی)، امام حسن علیه السلام زمام امور امامت جهان اسلام را برعهده گرفت. در آن زمان، معاویه بن ابی سفیان حاکم شام بود. از همان زمان، نشانه های

ص:46

جنگ میان ارتش امام حسن علیه السلام در کوفه و ارتش معاویه در شام آشکار شد. امام حسن علیه السلام در قبال این فتنه و درگیری، آگاهانه و دوراندیشانه موضعی اتخاذ کرد که نشان از حکمت او داشت و به صلح میان او و معاویه منتهی شد. یکی از شروط این صلح آن بود که امام حسن علیه السلام جانشین معاویه در خلافت شود؛ ولی معاویه حضرت امام حسن علیه السلام را مسموم کرد و آن حضرت در تاریخ هفتم صفر سال 50 هجری (670 میلادی) به شهادت رسید.

در سال 49 هجری (670 میلادی) معاویه برخلاف اصول و مبادی اسلام و شریعت، مردم را برای بیعت با یزید دعوت کرد. امّا مردم به دلیل اطّلاع از اعمال زشت یزید، این اقدام معاویه را تقبیح کردند. امام حسین علیه السلام، عبداللَّه بن عمر، عبداللَّه بن زبیر، ابن عباس و دیگران نیز از بیعت با یزید خودداری کردند. سرانجام هنگامی که معاویه به منظور ادای حج عمره راهی مکّه شد، با تهدید و وعده و وعید از مسلمانان خواست تا با یزید بیعت کنند.

امّا هنگامی که معاویه بن ابی سفیان در رجب سال 60 هجری (679 میلادی) درگذشت، یزید به ولید بن عتبه حاکم مدینه، نامه ای نوشت و به او دستور داد تا از تمام مردم شهر به ویژه حسین بن علی بیعت بگیرد. هنگامی که امام حسین علیه السلام احساس کرد امویان برای بیعت با یزید به او فشار می آورند، از مدینه منوّره به سمت مکّه مکرّمه خارج شد. امام علیه السلام با رسیدن به مکّه مورد استقبال اهالی این شهر قرار گرفت و تعدادی از افراد اندیشمند و دوراندیش نیز نزد وی جمع شدند.

اهالی کوفه از امتناع امام حسین علیه السلام در بیعت با یزید آگاه شدند و نامه های زیادی به امام علیه السلام نوشتند و افرادی را از عراق، به ویژه کوفه نزد امام فرستادند

ص:47

و از او برای بیعت به جای بیعت با یزید دعوت کردند. امام حسین علیه السلام نیز تصمیم گرفت مسلم بن عقیل، پسر عموی خویش، را به همراه نامه ای به منظور کشف حقیقت، به عراق اعزام کند.

مسلم بن عقیل به سمت کوفه حرکت کرد. هنگامی که مردم خبر ورود او را به کوفه شنیدند به نزد وی که در خانه هانی بن عروه، یکی از اشراف کوفه، حضور داشت شتافتند و با او درباره امام حسین علیه السلام بیعت کردند و پیمان بستند که امام علیه السلام را با جان و مال خویش یاری دهند. در این هنگام، برای بیعت دوازده هزار نفر از اهل کوفه جمع شدند که این تعداد به پانزده هزار نفر هم رسید.

بدین ترتیب، مسلم بن عقیل نامه ای به امام حسین علیه السلام نوشت و به او اطّلاع داد که اهل کوفه با وی بیعت کرده و خواستار ورود سریع امام علیه السلام به کوفه شده اند. به همین علّت، امام علیه السلام از مکّه به مقصد کوفه خارج شد.

در پی آن، یزید بن معاویه نسبت به موضع گیری نعمان بن بشیر انصاری، حاکم کوفه، درباره امام حسین علیه السلام مشکوک شد و وی را از سِمَتش عزل کرد و عبیداللَّه بن زیاد، والی بصره، را به جای او برای حاکمیت در کوفه و بصره منصوب کرد. ابن زیاد بر اهل کوفه سخت گیری کرد و یاران مسلم بن عقیل را تحت تعقیب قرار داد تا اینکه فقط یک تن باقی ماند که وی نیز دستگیر شد. عبیداللَّه بن زیاد دستور داد که سر مسلم را از تن جدا کنند و هانی بن عروه را نیز به قتل برسانند. این اقدام از نخسین اقدامات وحشتناکی بود که تاریخ اسلام مشابه آن را به خود ندیده بود.

تنها گذاشتن مسلم بن عقیل توسط اهالی کوفه، واقعیتی بسیار غم انگیز

ص:48

است که در آن، نشانه هایی از استفاده از زور، قتل و سرکوب دیده می شود.

هنگامی که مردم خبر خروج امام علیه السلام به سمت کوفه را شنیدند، ایشان را از این سفر برحذر داشتند. اندیشمندان و محبّان آن حضرت، از جمله عبداللَّه بن عباس، ابن عمر، ابوسعید الخدری، جابر بن عبداللَّه انصاری و سعید بن المسیب از ایشان درخواست کردند که به سمت عراق نرود. امام فرزدق شاعر را در راه دید و از وی درباره وضعیّت مردم کوفه سؤال کرد. فرزدق گفت: «ای فرزند رسول خدا، مردم قلب هایشان با شما و شمشیرهایشان علیه شماست و پیروزی توسط خدا حاصل می شود». هنگامی که امام حسین علیه السلام در مسیر کوفه از کشته شدن مسلم بن عقیل، پسرعموی خویش، آگاه شد، یاران خویش و کسانی را که در راه به وی پیوسته بودند جمع کرد و آنها را در جریان اتفاقی که برای مسلم بن عقیل افتاده بود قرار داد و به آنها فرمودند: «یاران مان ما را خوار کردند. هر کس از شما که مایل به ادامه سفر نیست آزاد است و هیچ اجباری وجود ندارد». آنان پس از شنیدن این سخن متفرق شدند و در کنار آن حضرت، جز خانواده و یاران مخلصش که با او از مدینه آمده بودند، کس دیگری باقی نماند.

هنگامی که عبیداللَّه بن زیاد از قصد امام حسین علیه السلام آگاه شد، تدابیر نظامی لازم را اتخاذ و تلاش کرد تحرکات امام را زیر نظر بگیرد. بنابراین، حرّ بن یزید ریاحی را به همراه هزار سواره به منظور دستیابی به هدف مذکور اعزام کرد. حرّ در منطقه «شراف» با کاروان امام حسین علیه السلام روبه رو شد. وظیفه حرّ بستن راه بر امام حسین علیه السلام و عدم جدایی از وی تا رسیدن به کوفه بود. هنگامی که امام حسین علیه السلام از قصد آنها آگاه شد به یارانش دستور داد به سمت

ص:49

حجاز حرکت کنند. امّا حرّ بن یزید مانع شد. امام حسین علیه السلام فرمود: «چه کسی را می خواهی؟» گفت: «می خواهم تو را نزد امیر عبیداللَّه بن زیاد ببرم.» امام حسین علیه السلام فرمود: «بنابراین، به خدا قسم، من از تو پیروی نخواهم کرد» و حرّ نیز گفت: «به خدا قسم من نیز تو را رها نخواهم کرد.»

درگیری لفظی میان امام و حر بالا گرفت؛ حر گفت: «من دستور جنگ با تو نمی دهم امّا تا زمانی که قدم در کوفه نگذاری از تو جدا نخواهم شد. پس راهی را انتخاب کن که نه تو را به کوفه برساند نه حجاز، تا اینکه نامه ای به عبیداللَّه بن زیاد بنویسم. شاید خداوند با دستور او به ما سلامتی عطا کند.»

بدین ترتیب، امام حسین علیه السلام با یارانش حرکت کردند و حرّ بن یزید ریاحی نیز آنها را همراهی می کرد تا به منطقه «عذیب الهجانات» و سپس به «قصر بنی مقاتل» رسیدند. هرگاه امام حسین علیه السلام می خواست به سمت بادیه حرکت کند حر بن یزید مانع می شد تا اینکه آن حضرت به نینوا رسید. در روز دوم محرم سال 61 هجری (680 میلادی) امام حسین علیه السلام در سرزمینی نزدیک رود فرات که کربلا نامیده می شد فرود آمد. امام حسین علیه السلام فرمود: «نام این سرزمین چیست؟» گفتند: «کربلا». حضرت فرمود: «سرزمین مصیبت و بلا».

عبیداللَّه بن زیاد به عمربن سعد، فرمانده ارتش اموی، نامه ای نوشت و از او خواست میان امام حسین علیه السلام و یارانش و رود فرات مانع ایجاد کنند تا امام و یارانش نتوانند قطره ای از آب فرات را بنوشند. در پی این دستور، عمر بن سعد عمر بن الحجاج را به همراه پانصد سواره به آنجا اعزام کرد. آنها نیز با کنترل تمامی شاخه ها و نهرهایی که از رود فرات منشعب شده بود، راه های رسیدن به آب را بر امام حسین علیه السلام و یارانش بستند. هدف از این اقدام،

ص:50

در تنگنا قرار دادن امام علیه السلام و واداشتن او به تسلیم و نیز ممانعت از ورود کسانی بود که تلاش می کردند از راه آب خود را به امام حسین علیه السلام برسانند. این اقدام سه روز قبل از شهادت امام حسین علیه السلام انجام شد. آنچه بیش از سایر موارد باعث رنج و آزار امام می شد، مشاهده کودکانی بود که به علّت تشنگی کُشنده ناله و زاری می کردند و فریاد آب، آب سر می دادند.

در هفتم ماه محرم با قطع آب تشنگی امام حسین علیه السلام و یارانش آزاردهنده شد. امام علیه السلام برادرش عباس علیه السلام را فراخواند و او را به همراه سی سواره و بیست نفر پیاده به سمت فرات اعزام کرد تا شبانه مشکی آب بیاورند. هنگامی که خواستند مشک آب را پر کنند عمر بن حجاج و یارانش متعرض شدند. در این هنگام، حضرت عباس علیه السلام به آنها حمله کرد و توانست مشک را از آب پر کند و آن را نزد امام حسین علیه السلام بیاورد. یکی از فجیع ترین و سخت ترین مصیبت های امام حسین مربوط به عبداللَّه [علی اصغرعلیه السلام]کودک شیرخواره اش بود که تشنگی بر او غلبه کرده بود. امام حسین علیه السلام در روز دهم ماه محرّم او را بر دست گرفت و به آن قوم و جماعت فرمودند: «گناه این کودک چیست که او را برخلاف تمامی شریعت ها و قوانین از نوشیدن آب منع می کنید؟» در این هنگام، مردی از بنی اسد کودک را با تیر مورد هدف قرار داد و او را به شهادت رساند. امام حسین علیه السلام خون وی را گرفت و به سوی آسمان پاشید و فرمودند: «این مصیبت ها بر من سهل است؛ زیرا در راه خداست و خدا مرا می بیند».

در صبح روز جمعه، دهم ماه محرم، امام حسین علیه السلام نماز صبح را به همراه یاران خویش که 32 تن از آنان سواره و 40 تن پیاده بودند اقامه و اسبش را

ص:51

آماده کرد، خطبه ای خواند و به یادآوری فضایل و عظمت نسب و والایی و ارزش خود برای مردم پرداخت. حضرت امام حسین علیه السلام فرمودند: «به خودتان بازگردید و از خودتان بپرسید که آیا کشتن انسانی مثل من به نفع شماست، در حالی که من فرزند دختر پیامبر شما هستم و … ».

پس از این خطبه، گروهی به امام پیوستند که یکی از آنها حبیب بن مظاهر اسدی و دیگری زهیر بن القین بود. هم چنین افرادی از اردوگاه ابن زیاد به آن حضرت ملحق شدند که معروف ترین آنها حرّ بن یزید ریاحی بود. عمر بن سعد ارتش عظیم و چند هزار نفری خود را، به سمت امام و یارانش حرکت داد، سپس تیری به سمت امام حسین علیه السلام پرتاب کرد که به منزله دادن اجازه برای آغاز جنگ بود. او در این باره با افتخار می گوید: «من اوّلین کسی بودم که در مقابل امیر به سمت امام حسین علیه السلام و یارانش تیراندازی کردم».

شمر بن ذی الجوشن به عنوان یکی از سران لشکر عبید اللَّه بن زیاد برخاست تا یاران امام حسین علیه السلام را (نسبت به عدم یاری امام) تحریک کند، ولی همه یاران امام حسین علیه السلام مواضع محکمی اتخاذ کردند و با دشمنان امام علیه السلام جنگیدند. آن حضرت به آنها وعده می داد و می فرمود: «پاداش شما نزد خدا بهترین پاداش یعنی پاداش متقیان خواهد بود». یاران امام در مقابل دیدگان امام حسین علیه السلام می جنگیدند تا به شهادت برسند. تمامی اهل بیت امام و یارانش به جز تعدادی از آنها که معروف ترین آنها علی بن حسین (زین العابدین)علیه السلام بود، به شهادت رسیدند.

از محمّد بن حنفیه روایت شده که هفده مرد از اهل بیت علیهم السلام به همراه امام حسین علیه السلام در این حادثه شهید شدند که شاخص ترین آنها برادر امام

ص:52

حسین علیه السلام، عباس بن علی بن ابیطالب علیه السلام، بود. امام حسین علیه السلام در روز دهم محرم سال 61 هجری (680 میلادی) بعد از نماز ظهر به شهادت رسید. عمر آن حضرت در آن زمان 56 سال و چند ماه بود.

عمر سعد به یارانش دستور داد تا سر مبارک امام حسین علیه السلام و یارانش را نزد عبیداللَّه بن زیاد ببرند. هنگامی که سر مبارک امام حسین علیه السلام به ابن زیاد رسید، وی با چوب دستی ای که در دستانش بود لبان آن حضرت را هدف قرار داد. در این هنگام، زید بن أرقم گفت: «قسم به خدایی که غیر از آن خدایی وجود ندارد من دیدم که لبان پیامبر بر روی این لب ها قرار می گرفت (و آنها را می بوسید)».

دو روز پس از شهادت امام حسین علیه السلام قومی از بنی اسد که در غاضریه ساکن بودند به قتلگاه امام حسین علیه السلام و یارانش رفتند و اجساد شهیدان را به خاک سپردند. حضرت زین العابدین علیه السلام بر وجود مقدّس حضرت امام حسین علیه السلام نماز گزاردند و ایشان را همان جایی به خاک سپردند که اکنون حرم مطهّر ایشان واقع است. علی اکبرعلیه السلام فرزندش را نیز در نزدیکی پاهای آن حضرت به خاک سپرده شد و برای شهدای اهل بیت علیهم السلام و یاران باوفای امام نیز قبر هایی حفر و همه آنها را با هم به خاک سپردند. حضرت عباس علیه السلام را در همان مکانی به خاک سپردند که در آنجا به شهادت رسید؛ حرم مطهّر حضرت ابوالفضل 350 متر از حرم مطهّر امام حسین علیه السلام فاصله دارد.

سرهای شهدا به همراه اهل بیت امام حسین علیه السلام به شام انتقال داده شدند. یزید بن معاویه با خوشحالی به اُسرا و سرهای قرار گرفته شده بر روی نیزه ها

نگاه می کرد.

ص:53

منابع تاریخی به محل دفن سر مبارک امام حسین علیه السلام پرداخته اند و اکثر آنها این گفته را ترجیح می دهند که سر مبارک امام حسین علیه السلام به همراه سایر سرهای بریده شده، توسط امام زین العابدین به کربلا برگردانده و به همراه جسد شریف امام حسین علیه السلام به خاک سپرده شد.

این چنین، حادثه تأسف بار امام حسین علیه السلام - که به سیّد و سرور شهیدان ملقّب شده و اهل بیت و یاران باوفایش که بهترین الگوهای عزت نفس و فداکاری محسوب می شوند، [به ظاهر]پایان یافت. امّا حادثه عاشورا آثار بلندمدّتی در تاریخ اسلام و تمدّن بشری برجای گذاشته که تأثیرات آن با گذشت قرن ها، هنوز اثری عمیق در اذهان دارد.

رودخانه نیز از فرات سرچشمه می گرفت. نینوا در منطقه «سدة الهندیة» کنونی و «المسیب» واقع است.(1)

دو روز بعد از شهادت امام حسین علیه السلام گروهی از قوم بنی اسد نشانه هایی بر قبر آن حضرت قرار دادند. زوّار گروه گروه به زیارت قبر امام حسین علیه السلام می آمدند و تعدادشان پیوسته افزایش می یافت.(2) این امر باعث شد قبر آن حضرت به مرکز اصلی شهر کربلا تبدیل شود. بنابه نوشته منابع تاریخی، عبید اللَّه بن الحرّ الجعفی، مختار بن أبی عبیده ثقفی، مصعب بن زبیر و سلیمان بن صرد خزاعی از نخستین زائران قبر امام حسین علیه السلام بودند. پس از آن، اندکی بعد از حادثه کربلا در سال 61 هجری، تعداد زیادی به زیارت قبر آن حضرت آمدند.(3)

سال بعد یعنی سال 62 هجری (680 میلادی) جابر بن عبداللَّه انصاری، صحابی بزرگوار پیامبرصلی الله علیه وآله، همراه گروهی از مسلمانان مدینه منوّره به زیارت قبر امام حسین علیه السلام آمدند. روایت شده هنگامی که وی به قبر امام حسین علیه السلام رسید به یارانش گفت: به قبر دست بکشید.(4)

در دوران اموی در کنار قبر امام حسین علیه السلام مسجدی بود که

ص:55

مختار بن أبی عبیده ثقفی در ایام حکومتش بر کوفه در سال 66 هجری (684 میلادی) آن را بنا کرد. در نزدیکی آن مسجد درخت سدری بود که مسلمانان هنگام زیارت قبر شریف امام حسین علیه السلام از سایه آن استفاده می کردند.(1)

براساس منابع تاریخی، در طول دوره اموی کربلا چندان آباد نشد؛ هر چند مردمانی از هاشمی ها و پیروان آنها به علّت عشق و علاقه به امام حسین علیه السلام در کنار قبر آن حضرت زندگی می کردند، ترس از شکنجه و آزار بنی امیه اجازه نمی داد در آنجا به ساخت بنا و عمران بپردازند. در دوره اموی، افراد مسلح به منظور ممانعت از زیارت آن حضرت پیرامون کربلا مستقر شدند. الغاضریه و نینوا به علّت نزدیکی به کربلا به پناهگاه و مکان فرود آمدن زائران تبدیل شده بودند. آنها در آنجا توقف می کردند و با برطرف شدن شک افراد مسلح، مخفیانه به حرم شریف امام حسین علیه السلام پناه می بردند.(2)

در اوایل حکومت خلفای عباسی مردم دسته دسته راهی کربلا شدند و در آنجا سکونت یافتند. در پی آن، کربلا رو به پیشرفت و آبادانی نهاد و به منطقه ای مسکونی تبدیل شد.

منابع تاریخی آورده اند که عثمان بن عیسی الکوفی العامری (راوی بزرگ) جزو اوّلین کسانی بود که در دوران امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام بعد از سال 183 هجری (799 م) به همراه فرزندش در کربلای فعلی ساکن شد. این راوی تألیفاتی دارد که مهم ترین آنها عبارت اند از: کتاب های المیاه، القضایا

ص:56

و الاحکام، و الوصایا.(1)

طبری در بیان حوادث سال 193 هجری (809 م) آورده است که مادر مهدی، خلیفه عباسی، و دختر یزید بن منصور به کسانی که به حرم مطهّر امام حسین علیه السلام خدمت می کردند، حقوق می پرداختند. در آغاز حاکمیت هارون الرشید، خلیفه عباسی، نیز پرداخت حقوق از سوی وی ادامه یافت.(2) امّا وی در اواخر زندگی، با تغییر سیاست های خویش دستور داد زمینی را که قبر امام حسین علیه السلام در آن قرار دارد شخم بزنند و درخت سدر موجود در آنجا را قطع و مسجد کوچک آنجا را تخریب کنند.(3) در سال 198 هجری (813 م) که مأمون، خلیفه عباسی، حاکمیت را به دست گرفت، توجّه به کربلا از سرگرفته شد. مأمون با بازسازی حرم مطهّر امام حسین علیه السلام محبت خود را به اهل بیت علیهم السلام اظهار کرد. بدین ترتیب، مسلمانان دسته دسته به سمت کربلا می آمدند و در جوار حرم مطهّر سکنی میگزیدند.(4)

در اواخر قرن دوم هجری، مردی از بنی علقمه (که جدّشان علقمه بن زرارة بن عدس بود) رودخانه ای در امتداد کربلا حفر کرد آثار این رودخانه در گذشته موجود بود، ولی بعدها از بین رفت که از شرق حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام عبور می کرد و به رودخانه علقمی مشهور است.(5)

در دوران حکومت متوکل عباسی طی سال های 247 - 236 هجری (861 -

ص:57

850 م)، قبر امام حسین علیه السلام بار دیگر، با سیاست خصمانه آشکاری مواجه شد. به دستور متوکل حرم مطهّر امام علیه السلام را سه بار تخریب و آب را به آنجا سرازیر کردند تا جایی که آب قبر را فراگرفت.

نیروهای مسلح به کار گرفته شدند تا زائران حرم مطهّر را زیر نظر قرار دهند. آنها با زائران به حدّی با قساوت برخورد می کردند که باعث مهاجرت مسلمانان از کربلا شد.(1)

در سال 247 هجری (861 م) متوکل به دست فرزندش منتصر کشته شد. وی پس از رسیدن به خلافت به بازسازی حرم مطهّر امام حسین علیه السلام پرداخت. در پی این اقدام، مسلمانان گروه گروه راهی کربلا شدند و ساختمان ها و بازار هایی در اطراف حرم مطهّر بنا کردند. بدین ترتیب، در مدّت کوتاه حاکمیت منتصر که بیش از شش ماه به طول نینجامید، کربلا جایگاه عمرانی و علمی گذشته خویش را بازیافت.(2)

در هر صورت، این دوره تأثیر زیادی در توسعه شهر کربلا و جذب زائران داشت. از اوّلین علویون که در این زمان (247 ه. ق) در کنار حرم مطهّر امام حسین علیه السلام دفن شدند، ابراهیم المجاب معروف به ابراهیم الضریر الکوفی بن محمّد العابد بن الامام موسی الکاظم علیه السلام و فرزندش بودند که قبرشان در گوشه شمال غربی رواق است. این نقطه به روضة الحسینیه (باغ حسینیه) معروف است.(3)

ص:58

در عهد معتضد خلیفه عباسی در سال 279 هجری (892 میلادی)، حسن بن زید العلوی ملقب به «الداعی کبیر»، پادشاه طبرستان و دیلم، به زیارت کربلا رفت و کار ساخت حسینیه ای را آغاز کرد که مساجدی نیز آن را دربرگرفته بود، ولی قبل از آنکه موفق به اتمام آن شود فوت کرد و برادرش، محمّد بن زید علوی ملقب به «داعی صغیر» که جایگزین برادرش شده بود آن را تکمیل کرد. وی به کربلا و حرم مطهّر امام حسین علیه السلام توجّه خاصّی داشت.(1)

در زمان مستکفی از خلفای عباسی در سال 334 هجری (946 م) یهودیان وارد بغداد شدند که در آن زمان نیز کربلا مورد توجّه قرار گرفت.

سلطان معزالدوله نخستین پادشاه بویهی بود که در سال 366 ه. ق (977 م) به زیارت قبر امام حسین علیه السلام رفت.(2)

در سال 367 هجری (978 م) در زمان خلافت طائع عباسی، سلطان عضد الدوله فنا خسرو بن رکن الدوله حسن بویهی بر بغداد چیره شد و برای نخستین بار به زیارت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام رفت. پس از آن، کربلا همواره مورد توجّه وی بود و هر ساله به زیارت حرم مطهّر امام می رفت.(3)

در سال 369 هجری (980 م) عمران بن شاهین، (حاکم امارت البطائح که در نزدیکی واسط در جنوب عراق قرار دارد)، به حرم مطهّر امام علی علیه السلام در نجف اشرف و حرم مطهّر امام حسین علیه السلام در کربلا توجّه نشان داد تا جایی که

ص:59

در سمت غربی حرم مطهّر امام حسین علیه السلام رواقی بنا کرد که به رواق ابن شاهین معروف شد و امروزه آن را رواق سیّد ابراهیم مجاب می نامند و مسجدی نیز در جوار آن ساخته شده است.(1)

در دوره طائع عباسی، ضبة بن محمّد الاسدی، امیر عین التمر که رهبری دزدان و راهزنان را برعهده داشت، به کربلا و محل شهادت امام حسین علیه السلام حمله کرد. وی عین التمر را مرکز فعّالیّت و انجام کارهای دزدی و غارت خویش قرار داده بود و از آنجا به شهرها و قافله ها حمله می کرد. آنچه به وی در انجام این امور یاری می کرد، عدم برقراری امنیّت و آرامش در شهرها بود.

عضد الدوله بویهی یک گروهان سرباز را برای غلبه بر ضبة بن محمّد الاسدی اعزام کرد، ولی وی پس از رسیدن گروهان به آنجا فرار کرد.(2) عضد الدوله که به کربلا توجّه خاصّی داشت، به این کار قناعت نکرد. مهم ترین سفر او به این شهر در سال 369 هجری انجام گرفت. وی در این سفر دستور داد حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و بناهای پیرامون آن را بازسازی کنند. کار بازسازی حرم در سال 371 هجری (982 م) به پایان رسید. عضد الدوله هم چنین قبل از فوت خود در سال 372 هجری، دستور داد تا برای نخستین بار حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام را بسازند. در دوران وی، کربلا به طور گسترده ای شکوفا شد و بناهای جدیدی میان دو حرم و اطراف آن ساخته شدند که توسعه این

ص:60

شهر را در پی داشت.(1)

در دوره قادر باللَّه «از خلفای عباسی» در سال 407 هجری (1017 م)، به علّت سقوط شمع ها حرم مطهّر امام حسین علیه السلام در آتش سوخت که این امر تشویش و نگرانی را در این شهر دامن زد؛ تا اینکه حسن بن فصل بن سهلان معروف به أبی محمّد رامهرمزی، وزیر پادشاه بویهی، در سال 414 هجری (1023م) آرامش را به کربلا بازگرداند و این شهر را مورد توجّه قرار داد.

در سال 431 هجری (1040 م) سلطان ابوطاهر جلال الدولة بن بهاء الدوله بن عضد الدوله بویهی به همراه تعداد زیادی از یاران و پیروان ترک خود به زیارت شهر کربلا و حرم مطهّر امام حسین علیه السلام رفت و مدّتی در این شهر توقف کرد. طی این مدّت، نَعماتی را به اهالی این شهر بخشید که این اقدام در تحوّل شهر تأثیر داشت.(2)

بعد از ضعیف شدن بویهی ها، سلاجقه بر عراق چیره شدند. آنها نه تنها موضعی خصمانه در قبال کربلا اتخاذ نکردند، بلکه به آن شهر احترام هم می گذاشتند. اوّلین فرد از سلاجقه که به زیارت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام رفت، سلطان سلجوقی ابوالفتح جلال الدوله ملک شاه به همراه وزیر خود نظام الملک و تعداد زیادی از یارانش در سال 479 هجری (1087 م) بود.(3)

در سال 489 هجری (1096 م) قبیله خفاجه پس از حمله به حلّه - که

ص:61

فرمانروای آن «صدقه بن مزید» ملقّب به «سیف الدوله» بود نتوانست در برابر آنها مقاومت کند - به کربلا حمله کردند و به کشتار مردم، تجاوز به زنان، غارت اموال و تجاوز به اماکن مقدّس پرداختند. ولی «صدقه» لشکری را به سوی آنها روانه کرد. این لشکر، قبیله خفاجه را محاصره کردند و تعداد زیادی از آنها را در محل شهادت امام حسین علیه السلام، حتّی در نزدیکی ضریح به قتل رساندند.(1)

در سال 513 هجری (1120 م) امیر «دبیس بن صدقه بن مزید ابو الاغز الاسدی» که فردی شاعر بود و پس از پدرش، «صدقه بن مزید»، به فرمانروایی حلّه منصوب شده بود، به زیارت کربلا رفت. او در سیاست های خود با «مُستَرشِد»، خلیفه عباسی، وفاق نداشت.(2)

در سال 526 هجری (1132 م) مسترشد به گنج ها و اموال موجود در حرم مطهّر امام حسین علیه السلام دست اندازی کرد، تا [حقوق]لشکریان را با آن بپردازد امّا دیگر به حرم تعرّضی نکرد.(3) در سال 553 هجری (1158م) مقتضی باللَّه، از خلفای عباسی، در مسیر سفر به شهر الانبار به زیارت کربلا و حرم مطهّر امام حسین علیه السلام رفت.(4)

شهر کربلا به ویژه ساختمان های حرمهای مقدّس آن در روزگار خلافت احمد ناصر لدین اللَّه (از خلفای عباسی) از سال 575 تا 622 هجری (1180 تا 1225 م) به شکوفایی رسید، زیرا وی برخلاف پدران و گذشتگان خویش، از

ص:62

محبّان اهل بیت علیهم السلام و طرفدار آنها بود.(1)

بعد از آن دوباره کربلا با کم توجّهی مواجه شد. هنگامی که مغول ها در سال 656 هجری (1258 م) به رهبری «هلاکو» بر عراق چیره شدند، کربلا هم چنان در تاریکی، فقر و ضعف به سر می برد. با سقوط بغداد، شهرهایی هم چون بصره، نجف، کوفه، حلّه، واسط، موصل، کربلا و … تسلیم مغول ها شدند. در سال 696 هجری (1297 م) محمود غازان خان، از سلاطین مغول، پس از عبور از شهرهای حلّه و نجف برای زیارت امام حسین علیه السلام راهی کربلا شد و دستور داد تا به علوی ها و ساکنان این شهر اموال فراوانی اعطا کنند.

دو سال بعد، در سال 698 هجری غازان خان بار دیگر به زیارت کربلا و نجف رفت و دستور داد قناتی را از رودخانه فرات تا دشت های کربلا حفر کنند. برای آنکه این رودخانه از دو رودخانه دیگری که غازان خان در حلّه دستور به حفر آنها داده بود، تشخیص داده شود، «غازانی الاعلی» نامیده شد.(2) در سال 703 هجری (1304 م) «محمّد خدابنده» جانشین «غازان خان» شد و در توجّه به مراقد مقدّس و حمایت از علویان، راه وی را ادامه داد.(3)

ابن بطوطه در سفر خویش به کربلا در سال 727 هجری (1327 م) درباره این شهر می گوید: «کربلا شهر کوچکی است که درختان نخل آن را احاطه کرده است، رود فرات آن را آبیاری می کند و در درون آن یک باغ مقدّس قرار دارد که در آن باغ یک مدرسه بزرگ واقع است. در مقابلِ در باغ موانع و نگهبانانی حضور دارند و هیچ کس بدون اجازه آنها وارد باغ نمی شود. آنها

ص:63

از آستان مقدّس که نقره ای است نگهبانی می کنند. بالای ضریح مقدّس قندیل های طلایی و نقره ای قرار دارند و بر درها نیز پرده هایی از حریر نصب شده است. ساکنان این شهر از دو طایفه اند: فرزندان زحیک و فرزندان فائز که همیشه میان آنها جنگ و درگیری است و به همین علّت، این شهر تخریب شده است».(1)

تقریباً در همین سال «حمداللَّه مستوفی»، مورّخ و تاریخدان مشهور، نیز با دیدار از کربلا، این شهر را این گونه توصیف کرد: «در هشت فرسخی غرب کوفه در صحرای کربلا، محل شهادت امام علیه السلام واقع است که به مشهد الحائری معروف است».(2)

در زمان ایلخانیان اوضاع سیاسی عراق آشفته بود و درگیری های زیادی به وقوع پیوست. این وضعیّت راه را برای «شیخ حسن جلائری»، مؤسس دولت «جلایریه» که پایتختش در «تبریز» بود، هموار کرد تا در سال 738 هجری (1337 م) بر بغداد چیره شود و به سلطه ایلخانیان پایان دهد. با وجود کوتاه بودن دوره حاکمیت جلایریه، برقراری آرامش نسبی کمک کرد تا انقلابی عمرانی، علمی و صنعتی در عراق به ویژه در شهرهای دینی از جمله در کربلا به وقوع بپیوندد.

در سال 767 هجری (1366 م) «سلطان اویس جلایری» که بعد از پدرش «شیخ حسن جلایری» حاکم خراسان و عراق شده بود، به منظور خاموش کردن فتنه «امیر مرجان» که خودش وی را والی عراق کرده بود وارد بغداد شد.

ص:64

«مرجان» خواهان استقلال در عراق بود، به همین دلیل، «سلطان اویس» لشکری را برای مطیع کردن وی آماده کرد. هنگامی که «اویس» به بغداد نزدیک شد، «مرجان» به سمت کربلا فرار کرد و به حرم مطهّر امام حسین علیه السلام پناه برد. «اویس» پس از آگاهی از این مسئله، به صداقت مرجان در دوستی با اهل بیت علیه السلام یقین پیدا کرد، از این رو، او را فراخواند و به او اکرام کرد و پس از بخشش، وی را مجدداً به عنوان والی عراق منصوب کرد. هنگامی که مرجان به حرم پاک حسینی پناه برده بود، نذر کرد که اگر از این رنج و مصیبت رهایی یابد، گلدسته های خاصّی در باغ حسینی بنا کند. وی همین کار را انجام داد و در اطراف آن مسجدی نیز بنا کرد. سپس مقداری از املاک خود را در کربلا، بغداد، عین التمر و الرحالیه وقف کرد تا درآمدهای آنها خرج مسجد و گلدسته هایی شود که به گلدسته های العبد معروف شدند.

هنگامی که سلطان اویس از اقدامات مرجان، والی خود در بغداد، و تکریم حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و وقف اموال و املاک وی باخبر شد، تحت تأثیر قرار گرفت و به بازسازی عمارت حرم شریف اقدام کرد. بعد از او پسرانش، سلطان حسین و سلطان احمد بهادر خان، در سال 786 هجری (1384 م) آن را تکمیل کردند. ساختار این بنا هنوز هم موجود است. هم چنین در این زمان در باغ حسینیه ایوان طلایی ساخته شد.(1)

قبل از آنکه تیمور لنگ در سال 795 هجری (1393 م) بر بغداد چیره شود، سلطان احمد بهادر خان به همراه حدود دوهزار رزمنده بغداد را به سمت کربلا ترک کرد. تیمور لنگ نیز لشکریان خویش را در پی سلطان احمد گسیل

ص:65

داشت و در بیابان های کربلا جنگ سختی میان طرفین درگرفت. سرانجام سلطان احمد به شام و از آنجا به مصر گریخت.(1) در سال 857 هجری (1454 م) علی بن محمّد بن فلاح ملقب به «الشعشعی» که حاکم بصره، اهواز و مناطق اطراف آن بود اقدام به غارت اماکن مقدّس کربلا و نجف کرد و برخی از ساکنان این دو شهر را کشت و برخی را اسیر کرد.(2)

اوزون حسن در سال 873 هجری (1468 م) دولت آق قویونلوها را تأسیس کرد. آنها به مدّت چهل سال بر ایران و عراق حکومت کردند. در این مدّت، هشت سلطان به قدرت رسیدند، امّا این دولت نتوانست خدمات مهمی به عتبات مقدّس در کربلا و غیر از آن ارائه دهد. علّت این امر مشغول شدن آنها به جنگ ها و درگیری های شدیدی بود که میان آنها، عثمانی ها و صفوی ها درگرفت. به هر ترتیب، آنها امنیّت و سلامت عتبات مقدّس را حفظ کردند و در دوران حاکمیت خود که به وسیله شاه اسماعیل صفوی پدر سال 914 هجری (1508 م) پایان داده شد مانع هرگونه تجاوز به این اماکن مقدّس شدند.(3)

دولت صفویه در ایران، لشکر عظیمی به سرپرستی لاله حسین برای غلبه بر بغداد اعزام کرد. وی در سال 914 هجری (1508 م) بر دولت آق قویونلوها غلبه کرد. بدین ترتیب، عراق زیر نظر دولت صفویه قرار گرفت و مرحله تاریخی جدیدی آغاز شد. شاه اسماعیل صفوی در همان سال وارد بغداد شد و در روز دوم ورود به بغداد به زیارت کربلا و مراقد مقدّس آن رفت و این اماکن مورد توجّه و حمایت وی قرار گرفت. وی به مجاوران باغ حسینیه مال و هدایایی بخشید. سال هایی که شاه اسماعیل صفوی در عراق حکومت می کرد، دوران شکوفایی و آرامش به ویژه برای شهرهای مقدّس بود.(1)

در سال 930 هجری (1524 م) شاه اسماعیل صفوی فوت کرد و پسرش طهماسب اوّل جانشین وی شد. عراق در آن زمان تسلیم عثمانی ها شد. در سال 936 هجری (1530 م)، طهماسب با اعزام لشکری برای محاصره بغداد، قلعه ای را که «ذوالفقار» حاکم بغداد در آن قرار داشت، محاصره کرد. طهماسب توانست قلعه را فتح کند و حاکم بغداد را بکشد. وی پس از غلبه بر عراق و بغداد، به زیارت حرمهای مقدّس در کربلا رفت.(2)

به زودی کشمکش میان صفویان و عثمانی ها بر سر سیطره بر عراق شروع شد. سلطان سلیم عثمانی در سال 918 هجری (1512 م) به قدرت رسید و در سال 941 هجری (1535 م) عراق به تصرف پسرش، سلطان سلیم قانونی، درآمد. وی تا آنجا که توانست به عتبات مقدّسه توجّه کرد و دل ساکنان آنها را به دست آورد. هم چنین تصمیم گرفت اقدامات بیشتری نسبت به شاه

ص:67

اسماعیل در شهرهای مقدّس، به خصوص کربلا انجام داد. او با احداث سدی که هم چنان به «روف السلیمانیه» مشهور است، کربلا را از غرق شدن نجات دهد. وی در سال 941 هجری (1535 م) دستور داد تا نهری برای آبیاری اراضی شهر کربلا احداث کنند که «نهر سلیمانی» نامیده شد و اکنون به «نهر حسینیه» معروف است و هم چنان شهر کربلا را آبیاری می کند.(1) این رودخانه در ورودی شهر به دو شاخه تقسیم می شود که شاخه اوّل در مسیر شمال غربی شهر جاری است و «الرشیدیه» نامیده می شود و شاخه دوم در مسیر جنوب شهر کربلا جریان دارد و به «هندیه» معروف است.

در سال 980 هجری (1573 م) شاه طهماسب اوّل توانست بار دیگر بر بغداد چیره شود. پس از آن، معاهده صلحی را با دولت عثمانی امضا کرد و برای بار دوم به زیارت کربلا و حرمهای مقدّس آن رفت. وی در این سفر دستور داد تا به شهر کربلا به ویژه حرم شریف امام حسین علیه السلام توجّه شود.(2)

در سال 984 هجری (1576 م) «شاه طهماسب» فوت کرد و در همان سال پسرش، اسماعیل صفوی، با کشتن برادرش حیدر میرزا به قدرت رسید. وی دستور داد که شهر کربلا و حرم مطهّر امام حسین علیه السلام مورد اهتمام قرار گیرد.(3)

بعد از آن عثمانی ها بر عراق چیره شدند. طبق گفته برخی منابع تاریخی، علی پاشا الوند زاده، والی عثمانی شهر بغداد، در سال 984 هجری (1576 م) به

ص:68

تعمیر حرم مطهّر امام حسین علیه السلام پرداخت.(1)

در 25 سپتامبر سال 1604 م یک جهانگرد پرتغالی به نام بیدرو تکسیرا وارد کربلا شد. پس از این سفر بی سابقه، کربلا در قرن 17 میلادی شاهد تغییرات عمده ای به خصوص در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و عمرانی شد. تکسیرا ساکنان این شهر را عرب، ایرانی و اندکی نیز ترک توصیف می کند. او می گوید: «بعضی از آنها از بازماندگان کسانی هستند که برای زیارت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام آمده و در این شهر سکونت پیدا کرده اند. برخی دیگر نیز در پی جنگهایی که میان صفویان و عثمانی ها درگرفت، به علّت وجود امنیّت و آرامش در این شهر مقدّس به آن پناه بردند. بازارهای این شهر مستحکم ساخته شده اند و مملو از خوار و بار و کالاهای تجاری هستند». وی درباره باغ حسینیه می گوید: «مسلمانان از تمامی نقاط برای زیارت آن می آیند». «تکسیرا» از هرج و مرجی که در زمان حاکمیت «ناصر المهنا» در کربلا به وجود آمد، نیز سخن می گوید.(2) شایان ذکر است که این امیر شیخِ قبیله آل مهنا و از عشایر جشعم العربیه است. وی در سال 1013 هجری (1604 م) به جنگ در کربلا پرداخت و رهبری آن را برعهده گرفت. در سال 1032 هجری (1623 م) در پی سیطره شاه عباس صفوی بر عراق، حکومت وی به پایان رسید.(3) شاه عباس پس از سلطه بر بغداد در سال 1032 هجری به

ص:69

زیارت کربلا، حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حرم مطهّر امام علی علیه السلام رفت.(1)

بعد از وفات شاه عباس در سال 1038 هجری (1629 م)، شاه صفی الدین اوّل، نوه شاه طهماسب جانشین وی شد. در همان سال مراد چهارم، پادشاه عثمانی توانست پس از محاصره بغداد بر این شهر و عراق چیره شود. وی پادشاهی خونریز بود و طی یک قتل عام، سی هزار شیعه را کشت.(2) به همین علّت، در سال 1042 هجری (1633 م) شاه صفی الدین اوّل» تصمیم گرفت عراق را از عثمانی ها پس بگیرد. وی در این سال به زیارت کربلا رفت و اموال زیادی را وقف آن کرد. ولی عثمانی ها مجدداً به عراق بازگشتند و بر آن چیره شدند و طی جنگی در سال 1048 هجری (1638 م) دوهزار سرباز ایرانی را که قزل باش نامیده می شدند، کشتند.(3) هنگامی که این خبر به شاه صفی الدین رسید، به شدّت خشمگین شد و با اعزام لشکر، بغداد را محاصره کرد و دوباره بر عراق مسلط شد. وی به زیارت کربلا و حرمهای مقدّس آن رفت و بخشش های زیادی به فقرای شهر عطا کرد.(4)

عثمانی ها یک بار دیگر به عراق بازگشتند و قبلان مصطفی پاشا به عنوان والی بغداد منصوب شد. وی در آغاز سال 1088 هجری (1677 م) به زیارت کربلا رفت و به خادمان حرم مطهّر امام حسین علیه السلام اموالی را هدیه کرد.(5)

ص:70

وزیر حسن پاشا، والی عثمانی ها، در بغداد دست به اصلاحاتی زد که می توان گفت آن اصلاحات، عراق را وارد مرحله جدیدی کرد. وی در سال 1116 هجری (1704 م) به زیارت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام رفت و به خادمان حرم و فقرا کمک هایی کرد، سپس در سال 1127 هجری (1715 م) بار دیگر کربلا را زیارت کرد و دستور داد ضریح حسینی را تعمیر کنند. وی در کربلا خان الپاشا را بنا کرد که در مقابل «باب الرجا» یکی از درهای باغ حسینی قرار دارد.(1)

در سال 1138 هجری (1726 م) نادر شاه افشار توانست بر دولت صفویه غلبه کند و در ایران به قدرت برسد. وی بعد از محاصره بغداد نفوذش را در عراق گسترش داد و بر این کشور نیز مسلط شد. سپس به زیارت مراقد امام حسین علیه السلام در کربلا و حضرت علی علیه السلام در نجف رفت. همسر وی نیز در سال 1153 هجری (1740 م) اموال زیادی را به منظور تعمیر حرم مطهّر امام حسین علیه السلام انفاق کرد.(2)

در سال 1156 هجری (1743 م) نادرشاه افشار بار دیگر به همراه وزرا و لشکریانش به زیارت کربلا رفت. حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حرمهای دیگر مورد توجّه وی قرار گرفت که این امر در بهبود وضعیّت شهر نقش عمده ای داشت.(3)

کارستن نیپور، جهانگرد آلمانی، در 27 دسامبر 1765 میلادی به کربلا

ص:71

رسید. وی توصیف های سودمندی از کربلا به ما ارائه می کند. به گفته وی، [درخت] نخل در کربلا زیاد بوده و ساکنان آن از ساکنان نجف بیشتر بوده اند. وی از دیواری که کربلا را احاطه کرده سخن می گوید و اینکه این دیوار پنج در داشته است که در زمان سفر وی، تخریب شده بودند. نیپور با شگفتی از باغ حسینی صحبت می کند که از یک درگاه و صحن تشکیل شده و صحن را درگاه احاطه کرده است که نور هایی از آن تشعشع می کند و به علّت کثرت پنجره های آن، همیشه نورانی و روشن است.

وی هم چنین خاطرنشان می کند که برای تقدیر از مردانگی هایی که حضرت عباس علیه السلام در روز عاشورای سال 61 هجری (680 م) از خود نشان داد، مسجد بزرگی برای وی ساخته شده است.(1)

در سال 1216 هجری (1801 م) خبر نزدیک شدن وهابیها به سرپرستی سعود بن عبد العزیز بن محمّد بن سعود به همراه حدود ششصد شتر سوار و چهارصد اسب سوار منتشر شد؛ این در حالی بود که اکثر ساکنان کربلا به منظور زیارت در نجف به سر می بردند. کسانی که در شهر کربلا باقی مانده بودند، به سرعت برای بستن درهای شهر اقدام کردند. ولی وهابیها فرود آمدند و خیمه های خود را برافراشتند و نیروهای خود را به سه گروه تقسیم کردند. هر کدام از این نیروها از درهای نزدیک خود حمله کردند و توانستند وارد شهر شوند. ساکنان شهر وحشت زده پا به فرار گذاشتند. وهابیها به سمت ضریح های مقدّس حرکت و شروع به تخریب آنها کردند و میله های

ص:72

آهنی، بافته ها و آینه ها را از جا کندند و اشیای نفیس و گران بهایی را که جزو هدایای امیران، پادشاهان و سلاطین بود، غارت کردند. آنها هم چنین تزیین های دیوارها را دزدیدند، طلا های سقف را کندند و حدود پنجاه نفر را در نزدیکی ضریح و پانصد نفر را در صحن حرم مطهّر کشتند.

جنگجویان وهابی، شهر کربلا را نیز غارت کردند، در آن به فساد و تخریب روی آوردند، همه را دم تیغ گذراندند، بازارها و خانه ها را سرقت کردند و به هیچ کس اعم از پیر، جوان و زن رحم نکردند، به طوری که هیچ کس از وحشیگری آنها در امان نماند. برخی تعداد این کشته ها را هزار نفر و برخی دیگر پنج هزار نفر تخمین زده اند.(1)

در اوایل قرن هفدهم میلادی، یمین الدوله علی خان، ششمین پادشاه سرزمین أوده در هند که طی سال های 1213 تا 1229 هجری (1814 - 1798 م) حکومت کردند، از کربلا دیدار کرد. وی با مشاهده وضعیّت شهر، احساس ترحم کرد و در آن بازارهای مناسب و خانه های باشکوهی بنا کرد و برخی از کسانی را که دچار مصیبت شده بودند در آنها سکونت داد. هم چنین حصاری مستحکم دور شهر بنا کرد و در اطراف آن برج ها و دژهای استواری ساخت و بدین ترتیب، تا حدودی پیشرفت و توسعه به این شهر بازگشت.(2)

ص:73

در سال 1217 هجری (1802 م) ابوطالب خان، جهانگرد هندی، از کربلا دیدن کرد و به دیدار عمه خود که در جوار حرم مطهّر امام حسین علیه السلام ساکن بود، رفت. وی نیز تمام جزئیات حوادث جنگ صلیبی را توصیف کرده است. ابوطالب خان در سفرنامه خویش اتفاقاتی را که در دو باغ رخ داده، آورده است. وی در وصف صحن شریف حسینی گفته است: «در وسط صحن حرم ابراهیم قرار دارد». این سخن نشان می دهد که در آن زمان حرم ابراهیم هم چنان جزء رواق حسینی بوده است.(1)

دولت عثمانی در حال فروپاشی بود و تمامی والیان آن از حکومت استعفا کرده بودند. در این زمان، داود پاشا، والی عراق، از مردم برای بیعت دعوت کرد که مردم تمام شهرهای عراق به جز حلّه و کربلا از وی اطاعت کردند. وی لشکری عظیم به این دو شهر اعزام کرد. لشکر ابتدا وارد حلّه شد، سپس در سال 1241 هجری (1826 م) به سمت کربلا حرکت کرد، ولی به علّت داشتن حصار محکم نتوانستند وارد شهر شوند. تلاش آنها بی نتیجه ماند. حتّی از سال 1241 هجری تا 1245 هجری (1826 1830 م) شهر را محاصره کردند، امّا شهر هم چنان استقامت می کرد. آنها آب و غذای شهر کربلا را قطع کردند. بدین ترتیب، ساکنان شهر ناچار شدند توافق نامه صلحی با داود پاشا امضا کنند. با این کار شهر و حرمهای مقدّس آن از تخریب و نابودی در امان ماندند. این حادثه در تاریخ به «المناخور» مشهور است.(2)

ص:74

هنگامی که در سال 1258 هجری (1842 م) نجیب پاشا، والی عثمانی، در بغداد به حاکمیت رسید، کربلا تحت سلطه عثمانی ها قرار نداشت. بنابراین، وی در آغاز سال 1842 برای گسترش سیطره عثمانی ها بر کربلا لشکری را آماده کرد. نیروهای نجیب پاشا پس از محاصره 25 روزه شهر توانستند با استفاده از توپ به دیوار شهر حمله و شکاف های عظیمی در آن ایجاد کنند. در این زمان، درگیری هایی میان لشکریان، اهالی کربلا و برخی از عشایر پیرامون این شهر درگرفت. در نهایت، لشکریان عثمانی با پیروزی وارد شهر شدند. آنها هزاران تن از افرادی را که در مجاورت حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام بودند کشتند. برخی از روایت ها تعداد کشته ها را چهارهزار تن بیان کرده اند.(1)

در سال 1270 هجری (1853 م) لوفتوس، باستان شناس انگلیسی، از کربلا دیدار کرد. وی با اظهار شگفتی از ورودی کربلا می گوید: «ورودی این شهر به علّت وجود انبوهی از درختان خرما و بستان های پیرامون آن، از ورودی شهر نجف زیباتر است». وی می افزاید: «وجود بناهای ساخته شده در خارج از دیوار، حاکی از امنیّت این منطقه از خطرات قبایل بدوی است». لوفتوس به وجود کوره هایی برای ساخت آجر در اطراف کربلا اشاره می کند و می افزاید: «آنها در شکل و حجم شبیه آجر بابل هستند».

لوفتوس درباره باغ حسینیه می گوید: «به بارگاه حضرت علی علیه السلام شباهت زیادی دارد، فقط گنبد امام حسین علیه السلام در کربلا طلایی است».

وی می افزاید: «گنبد حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام سنگ فرش

ص:75

و شیشه کاری شده و رنگ آن آبی تند است. بازارهای کربلا مملو از کالاست. بعد از حادثه نجیب پاشا بسیاری از خانه ها تخریب شدند که هنوز ترمیم یا از نو ساخته نشده اند».(1)

در سال 1281 هجری (1864 م) جان اَشر، عضو انجمن جغرافیای پادشاهی در لندن، از کربلا دیدار کرد و با دیدن ورودی کربلا که در دو طرف آن بستان های زیبایی در امتداد رودخانه حسینیه قرار دارد، اظهار شگفتی کرد.

جان اشر در توصیف کربلا می گوید: «این شهر دارای تحرکات و فعّالیّت منحصر به فردی است و بازارهای آن مملو از زوّار است و برخلاف شهرهای دیگر، دچار رکود و انحطاط نیست. جان اشر به وجود تعدادی از مسلمانان هندی در کربلا اشاره می کند و نیز زائرانی که از ایران و افغانستان به این شهر سفر کرده بودند. وی هم چنین به توصیف گنبد حرم مطهّر امام حسین، گلدسته های طلایی و دیوارهای تزیین شده آن می پردازد. او درباره حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام می گوید: «این حرم شباهت زیادی به حرم مطهّر امام حسین علیه السلام دارد.» (2)

در سال 1285 هجری (1868 م) مدحت پاشا، والی عثمانی بغداد، به زیارت کربلا رفت و پنج روز در آنجا اقامت گزید. وی بعد از آنکه دریافت شهر گنجایش ساکنان و هیأت های سفر کننده به آن را ندارد، تصمیم گرفت تا

ص:76

شهر را از ناحیه جنوب غربی توسعه دهد که این منطقه محله عباسیه نامیده شد.(1)

در سال 1288 هجری (1871 م) ناصرالدّین شاه قاجار، نوه فتحعلی شاه به دعوت رسمی دولت عثمانی به زیارت کربلا رفت. وی به افراد مجاور باغ حسینیه هدایای زیادی بخشید و به حرم شریف نیز اهتمام ورزید. انیس الدوله، همسر وی، نیز ضریحی را به قبر شهدا در باغ حسینیه اعطا کرد که هم چنان باقی مانده است.(2)

در سال 1295 هجری (1878 م) محمّد علی شاه به زیارت کربلا و حرمهای امام حسین علیه السلام و برادرش عباس علیه السلام رفت.(3)

مادام دیولافوی، جهانگرد فرانسوی، در سال 1299 هجری (1881 م) به اتفاق همسرش از کربلا دیدن کرد و شهر و مکتب های علمی و دینی آن را مورد تمجید قرار داد. وی گفت: «شهر کربلا از مراکز مهم شیعی و یک مجتمع علمی بزرگ محسوب می شود. وجود مدارس بزرگ دینی سبب شده است که مردم از تمام نقاط جهان اسلام برای یادگیری علم به آن روی آورند و اکثر دوران زندگیشان را در این شهر سپری کنند».(4)

در سال 1307 هجری (1890 م) جان پرتز، رئیس هیأت کاوش آثار باستانی پنسیلوانیا در نفر (منطقه عفج) به زیارت کربلا رفت. وی شهر را

ص:77

این گونه توصیف کرد: «کربلا در کنار یک زمین رسوبی حاصل خیز قرار دارد که تعداد ساکنان آن به شصت هزار نفر می رسد و شهری است که مظاهر شکوفایی در آن ملاحظه می شود. امّا قسمت جدید این شهر که به تازگی در خارج از دیوار قدیم احداث شده است، خیابانهایی وسیع و منظّم و ظاهری اروپایی دارد. با وجود این، اکثر دیوارهای قدیمی آن تخریب شده اند، ولی درهای ورودی آن هم چنان پابرجاست».(1)

در سال 1327 هجری (1909 م) المس جرترودبیل، شرق شناس و جهانگرد سرشناس انگلیسی، از کربلا دیدن کرد و به سمت مسئول کنسولگری انگلیس در عراق منصوب شد و دوازده سال در کربلا باقی ماند. وی خاطرنشان می کند که کربلا در روایت های شرقی مربوط به اماکن دینی، یک شهر ریشه دار محسوب می شود و مسلمانان به طور مدام به زیارت این شهر می آیند.(2)

در سال 1329 هجری (1911 م) عمانوئل فتح الله عمانوئل از کربلا دیدار و شگفتی خود را از آن به ویژه از کربلای جدید اظهار کرد و گفت: تمام راه های آن قندیل و چراغ نورانی شده است.

وی درباره کربلا آورده است: ثروت های این شهر زیاد، تجارت در آن باشکوه، کشاورزی اش پیشرفته و صنعت آن مشهور است. در کربلا یک

ص:78

بیمارستان نظامی، یک سرای حکومتی، پادگانی برای سربازان، داروخانه و حمّام های زیاد، اداره برق، پست، شهرداری و کنسولگری انگلیس وجود دارد و تعداد ساکنان این شهر به 105 هزار تن می رسد.

استان کربلا از نظر اداری به سه شهرستان کربلا، هندیه و نجف و هفت ناحیه تقسیم می شود که سه ناحیه به نام های المسیب، الرحالیه و شثاثا در شهرستان کربلا، ناحیه الکفل در شهرستان الهندیه و سه ناحیه کوفه، الرحبه و الناجیه هم در شهرستان نجف واقع هستند.(1)

در سال 1333 هجری (1915 م) اهالی کربلا و زائران آن بر ضد دولت عثمانی بر آشفتند و مراکز عثمانی را تخریب کردند و جنگی میان آنها درگرفت. سرانجام مردم در این جنگ پیروز شدند، امّا بسیاری از خانه ها و ساختمان ها تخریب و دچار خسارت شد.(2)

در پی اشغال بغداد توسط انگلیس در 11 مارس 1917 و خروج ترک ها از این شهر، اداره امور موقتاً به شیخ فخری و برادرش محمّد علی آل کمونه که وابسته به قبیله آل بودند واگذار شد. امّا چون آنها برای ارتش ترکیه که در الرمادی و عانه حضور داشت غذا قاچاق می کردند، دولت انگلیس از آنان خشمگین شد و در سپتامبر سال 1917 م برادران آل کمونه را اسیر و به هند تبعید کرد و بدین ترتیب، به استقلال کربلا پایان داده شد.(3)

ص:79

مس استیونس، جهانگرد انگلیسی، در سال 1337 هجری (1919 م) به زیارت کربلا رفت. وی با شگفتی از بناهای این شهر یاد کرد و نوشت: «این شهر زیبایی، رنگ ها و تزئین های منحصر به فردی دارد». وی با اشاره به بازارهای کربلا از یک بازار سرپوشیده سخن گفته که مردم کالاهایشان را از آنجا خریداری می کردند. طبق اظهارات وی، این بازارهای مردمی «مملو از سبزیجات، میوه ها و انواع خرما، گردو و فندق بوده است».

استیونس درباره حرم مطهّر امام حسین علیه السلام می گوید: «یک گنبد طلایی آن را دربرگرفته و یکی از باارزش ترین و مقدّس ترین مراقد شیعه در جهان و یکی از مهم ترین مکان های زیارتی در ماه محرم است». وی درباره حرم مطهّر عباس علیه السلام می گوید: «این حرم زیر گنبدی ساخته شده از قاشانی قرار دارد».(1)

با وجود آنکه کربلا عامل انقلاب بیستم سال 1338 هجری (1920 م) به رهبری مرجع بزرگ دینی، محمّد تقی شیرازی، محسوب می شد، این شهر و مراقد مقدّس آن از هرگونه تعرضی در امان ماندند. شهرهای کربلا و نجف اشرف در انقلاب سال 1920 م، عراق و تأسیس دولت عراقی در سال 1921، سهم عمده ای داشتند.(2)

ص:80

نشست در توسعه چارچوب انقلاب و ادامه آن در اکثر شهرهای عراق نقش عمده ای داشت.(1)

امّا بعد از گذشت چند ماه، انقلاب به دلایل عمده ای از جمله وفات شیخ محمّد تقی حائری شیرازی در 14 آگوست 1920 م و درخواست اشغالگران از انقلابیون مبنی بر انجام مذاکرات که این امر باعث اختلاف نظرهایی شد کم کم فروکش کرد. در همان زمان اتفاق خطرناک دیگری نیز رخ داد که همان تمام شدن مهمات بود. این امر در تضعیف انقلاب و سپس توقف درگیری تأثیر مهمی داشت.(2)

نیروهای اشغالگر هم چنان تحت تأثیر فشار مردمی قرار داشتند که خواهان استقلال عراق و عدم به قدرت رسیدن امیر فیصل بن حسین شریف بودند. وی از مکّه مکرّمه برای رسیدن به قدرت در عراق نامزد شده بود. یک نظامی انگلیسی امیر فیصل را در تاریخ 23 ژوئن 1921 م به بصره رساند و وی از آنجا با شتر به حلّه و سپس به کوفه و نجف رفت. در صبح 27 ژوئن همین سال امیر فیصل و همراهانش از نجف راهیِ کربلا شدند، ولی علمای شاخص دینی از او استقبال نکردند. وی تنها یک روز در کربلا ماند و طی آن روز نیز به زیارت قبر امام حسین علیه السلام و برادرش عباس علیه السلام رفت.

امیر فیصل در 28 ژوئن 1921 کربلا را به مقصد بغداد ترک کرد و سه هفته بعد از رسیدن به بغداد، کابینه دولت موقّت عراق به ریاست عبد الرحمن

ص:82

النقیب، وی را به اتفاق آرا به پادشاهی عراق منصوب کرد.(1)

در 11 مارس 1922، یعنی حدود هفت ماه پس از تاجگذاری ملک فیصل به عنوان پادشاه عراق، تعداد زیادی از وهابیها به برخی از عشایر در ناصریه (جنوب عراق) حمله کردند و حدود هفتصد نفر را کشتند و بسیاری از خانه ها را غارت و ویران کردند. در پی این اقدام، علمای شیعه خواهان برگزاری کنفرانسی در آوریل 1922 به مناسبت نیمه شعبان و حملات وهابیها شدند. در این کنفرانس مصوباتی صادر شد که مهم ترین آنها خروج تمامی انگلیسی ها از عراق و پایان اشغالگری بود. یکی از مهم ترین دانشمندانی که خواهان برگزاری این نشست شد، شیخ مهدی خالصی بود.(2)

در تاریخ 25 ژوئن 1922 کابینه دولت به ریاست عبد المحسن السعدون امضای اوّلین معاهده عراقی انگلیسی را تأیید کرد. این موضوع پس از آن اعلام شد که دولت به انتخاب شورای مؤسسان مبادرت ورزید و در 24 اکتبر همین سال شورای سلطنتی ایجاد کنند، عالمان دینی و مردم برای مخالفت با این وضعیّت موضع واحدی اتخاذ کردند و از سوی علمای کربلا، نجف

ص:83

و کاظمین درباره تحریم شرکت در انتخابات فتواهایی صادر شد.(1)

حکومت بار دیگر در 12 ژوئیه 1923 برای آغاز انتخابات تلاش کرد، ولی به دلیل مخالفت شیعیان با تشکیل کمیته های انتخاباتی، موفقیتی به دست نیاورد. به همین علّت، کابینه عبدالرحمن السعدون از وزارت استعفا کند و جعفر عسگری در 22 نوامبر 1923 کابینه جدید را تشکیل داد که در میان آنها هشت وزیر از شهر کربلا حضور داشتند.(2)

در هفتم سپتامبر 1923 ملک فیصل اوّل که برای درمان راهی سوئیس شده بود، درگذشت. روز بعد پسرش، وحید غازی، به عنوان پادشاه عراق تاجگذاری کرد. طی دوران حاکمیت او بر عراق (از سال 1933 تا 1939) این کشور شاهد ناامنی ها، انتفاضه های مردمی و انقلاب های نظامی متعدد بود.(3)

در سال 1936 بادیه نشین های فرات میانی حرکت خود را بر ضد کابینه یاسین هاشمی آغاز کردند. در این میان، کربلا نقش عمده ای در نشست های سران جنبش و رؤسای بادیه نشین ها داشت. نتیجه آن نشست ها تهیه یک میثاق نامه بود که «میثاق الشعب» نامیده شد و مردم را به گرفتن حقوقشان دعوت می کرد. شیخ محمّد حسین آل کاشف الغطا از این میثاق نامه استقبال کرد و تعداد زیادی از رؤسای بادیه نشین های فرات میانی در حلّه، کربلا، الدیوانیه و الناصریه آن را امضا کردند.(4)

ص:84

در پی این تحرکات، لشکریان به رهبری گروه بکر صدقی در 29 اکتبر 1936 برای تغییر دولت یاسین هاشمی کودتا کردند و وی سرانجام براثر فشار زیاد انقلابیون ناچار به استعفا شد.(1)

در تاریخ 3 آوریل 1939 خبر کشته شدن ملک غازی براثر یک حادثه رانندگی اعلام شد. این حادثه در شرایط مبهمی روی داد؛ وی رانندگی خودرو را خود برعهده داشت. در همان شب تصمیم گرفته شد تا فیصل دوم، پسر ملک غازی، به پادشاهی عراق منصوب شود و به علّت کمی سن پادشاه، عبدالاله، دایی وی، به عنوان جانشین به قدرت رسید.(2)

در این دوره، لشکریان به دخالت در امور کشور و سیاست های دولت پرداختند. در این میان، رشید عالی گیلانی توانست با آنها رابطه دوستی برقرار کند و در کودتای نظامی بر ضد دولت نوری السعید در تاریخ 31 مارس 1941، دولت ائتلاف ملی تشکیل دهد. در این زمان، بروز بحران میان دولت جدید و دولت انگلیس باعث وقوع جنگ عراقی انگلیسی شد و تظاهراتی در کربلا در تأیید این دولت و اقدام ارتش عراق در حرکت مردمی بر ضد خواسته های انگلیس برپا شد.(3)

«کربلا در بیداری و جهش سال 1948، نقش مهمی داشت تا جایی که دانش پژوهان در خیابان های شهر تظاهرات کردند و شعار هایی درباره سقوط کابینه صالح جبر و معاهده پورتسموث سر دادند. هنگام تشییع جنازه جعفر

ص:85

الجواهری در کربلا نیز پلیس تعداد زیادی از اهالی شهر را بازداشت کرد.

کربلا بار دیگر در اکتبر 1952 در انتفاضه مردم عراق بر ضد دولت نورالدین محمود که به محض رسیدن به قدرت، حکومت نظامی اعلام کرده بود نقش بارزی ایفا کرد. مردم کربلا به منظور تأیید انتفاضه، در خیابان ها تظاهرات کردند. براثر فشار زیاد مردم، دولت نورالدین محمود استعفا کرد و حکومت نظامی لغو شد».(1)

در تجاوز سوم [اسرائیل] به مصر در سال 1956، مردم عراق و در رأس آنها مردم کربلا برای یاری مردم مصر کمک هایی کردند. قدرت حاکم آن زمان با مقاومت در برابر تظاهرات متعددی که در آن، مردم شهر کربلا با تمام گروه های خود شرکت داشتند و خواهان سقوط دولت عراق و یاری رساندن به دولت مصر بودند، تعداد زیادی از اهالی این شهر را دستگیر کرد.(2)

در تاریخ 14 ژوئیه 1958 در نتیجه مبارزات مردم عراق و با شرکت تمام گروه های سیاسی و صنفی بر ضد قدرت حاکمه آن زمان، انقلابی به وقوع پیوست.(3)

کربلا مورد توجّه انقلاب قرار گرفت و عبدالکریم قاسم نخست وزیر و تعداد زیادی از مسئولان و هم چنین تعدادی از رؤسا و پادشاهان دولت های اسلامی به علّت منزلت والای کربلا نزد مسلمانان، به زیارت این شهر آمدند.(4)

ص:86

آثار و نتایج مثبت و منفی ناشی از این انقلاب باعث شد که دولت های استعماری و هم جوار از این دولت احساس ترس کنند و نهایت تلاش خود را برای براندازی آن به کار گیرند. از آنجا که عبدالکریم قاسم نتوانست به طور کامل بر اوضاع داخلی مسلط شود، در تاریخ 8 فوریه 1963 زمینه ای فراهم شد تا افسران ارتش عراق با کمک حزب بعث و امریکا به یک حرکت انقلابی دست بزنند. سرانجام عبدالسلام محمّد عارف پُست ریاست جمهوری و احمد حسن البکر پُست نخست وزیری را اشغال و عبد الکریم قاسم و یاران وی را نابود کردند.(1)

بعد از گذشت چند ماه، در 18 نوامبر 1963 عبدالسلام محمّد عارف در کودتایی دیگر توانست از دست بعثی ها رهایی یابد(2) و در غیاب مؤسسه های قانونی، با کمک تعدادی از افسران ارشد، قدرت را در دست گیرد. بدین ترتیب، روابط طرفین متشنج شد، به طوری که هر کدام از طرفین به دنبال فرصتی برای نابودی طرف مقابل بود.

در چنین فضای مملو از دشمنی، در 14 آوریل 1966 هواپیمای حامل عبدالسلام محمّد عارف که به مقصد بصره در جنوب عراق در پرواز بود، سقوط کرد و وی به طرز مشکوکی کشته شد.(3) پس از وی برادرش عبدالرحمن عارف، جانشین او شد. عبدالرحمن آدمی ضعیف بود و دولتش به سستی و ضعف شناخته می شد. همین امر زمینه را برای انقلاب بعثی دوم

ص:87

در 17 ژوئیه 1968 فراهم کرد.

بعثی ها در دوران حاکمیت خود کشور را براساس آرا و عقاید سیاسی متکی بر تعصب اداره می کردند و همین امر باعث می شد مواضع طایفه ای و نژادپرستانه اتخاذ کنند. این امر بر کربلا و سایر شهرهای مذهبی عراق تأثیر منفی داشت و بر پژوهش های شیعی و امور دینی قید و بندهایی تحمیل می کرد.(1)

صدام حسین در 17 ژوئیه 1979 احمد حسن البکر را از ریاست جمهوری کنار زد و خود به جایش نشست. حکومت صدام مبتنی بر خشونت و استفاده از زور بود. در دوران حکومت وی، عده زیادی از بهترین انسان ها به خصوص در کربلا و نجف اعدام شدند که در رأس آنها سیّد محمّد باقر صدر قرار داشت.(2)

صدام هم چنین در سال 1980 طی اقدامی نژادپرستانه دستور داد تا حدود نیم میلیون شهروند عراقی از خانواده های عرب و کرد به جمهوری اسلامی ایران مهاجرت کنند که بخشی از این تعداد جزو ساکنان شهرهای کربلا و نجف بودند. بهانه صدام این بود که اصول آنها ایرانی است، در حالی که مشکل مهاجران عرب و کرد، شیعه بودن آنها بود. این امر در ترکیب ساکنان و زندگی اجتماعی و اقتصادی شهر عراق، به ویژه کربلا تأثیر عمیقی داشت.

در سپتامبر 1980، صدام حسین علیه جمهوری اسلامی ایران اعلام جنگ کرد که هشت سال به طول انجامید. این جنگ تأثیر منفی بر کربلا و سایر

ص:88

بخش های عراق داشت. هم چنین آثار انسانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خطرناکی در پی داشت و باعث شد صدام در دوم آگوست 1990 به کویت حمله کند و عراق را در معرض خطرهای بزرگی قرار دهد. به علاوه، بیشتر کشورهای جهان را به همبستگی بر ضد عراق واداشت و سرانجام دولت صدام به ناچار در فوریه 1991 از کویت خارج شد. جنگ کویت نیز در تخریب و ویرانی عراق نقش عمده ای داشت.(1)

در نتیجه اوضاع بحرانی و ناخشنودی مردم از سیاست های دولت که براساس ظلم، قهر و تعصب طایفه ای استوار بود، مردم عراق در مارس 1991 بر ضد نظام حاکم آن زمان شوریدند. کربلا سهم عمده ای در این شورش داشت و انتفاضه در این شهر بیش از هر شهر دیگری بود. مرکز شهر کاملاً ویران شد. بین الحرمین و اطراف دو حرم مقدّس در کربلا شاهد قهرمانی های انقلابیون و عمق بیزاری آنها از نظام حاکم بر عراق بود. هم چنین آن زمان، اوج وحشیگری نظام وقت و تلاش برای تخریب شهر بود تا جایی که موشک ها به مراقد مقدّس نیز اصابت کرد.

آنها شهر را محاصره کردند و از ساکنان آن خواستند تا شهر را به سمت «بحیرة الرزازه» که در شمال غربی و دوازده کیلومتری کربلا قرار دارد، ترک کنند. نظامیان شهر کربلا را با موشک و توپ هدف قرار دادند و حمله ها مرتب شدّت می یافت، به طوری که ساکنان شهر مجبور شدند خانه هایشان را به سمت البحیره ترک کنند. هنگامی که سیل مردم برای خروج از شهر به راه

ص:89

افتاد، بالگرد ها آنها را هدف قرار دادند و انسان های بی گناه را کشتند. هر قدر نیروهای نظام حاکم بیشتر پیشروی می کردند، انقلابیون کربلا با عملیات های جسورانه تری مانع آنها می شدند و به آنها خسارت های زیادی وارد می کردند. در آن زمان، در جای جای کربلا کشتار هایی انجام شد. نیروهای پیشروی کننده به سمت شهر از گروهی زره پوش و واحدهای متفرقه از گارد ریاست جمهوری، گارد ویژه، عناصر خاص امنیتی و برخی از اطلاعاتی ها و دبیرکل آن و تعدادی از مزدوران تشکیل شده بود. در محل حمله و ورودی شهر کربلا صدها تن از جوانان این شهر دستگیر و در همان محل، اعدام و در گورهای دسته جمعی مناطق الرزازه و الحر در نزدیکی حرم مطهّر شهید حرّ بن یزید ریاحی دفن شدند.

نیروهای نظامی آثار خونین و وحشتناکی در این شهر بر جای گذاشتند. این امر باعث شد تا اهالی به تحصن در حرمین امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام روی آورند. امّا نیروهای نظامی توپ و تانک ها را به سمت دو حرم شریف نشانه رفتند و بناهای واقع شده در میان و اطراف آن را تخریب کردند و برای چند روز جسدها در زیر آوار باقی ماندند. دستورهایی مبنی بر کشتن تعداد زیادی از اهالی شهر صادر شد و بسیاری از جوانان نیز روانه بازداشتگاه های الرضوانیه در بغداد شدند. علاوه بر این، نظامیان به تعقیب انقلابیونی پرداختند که به بستان های اطراف شهر پناه برده بودند.(1)

کربلا نیز همانند سایر شهرهای عراق تحت تأثیر سیاست های رژیم

ص:90

مستبدّ صدام قرار داشت. شورای امنیّت سازمان ملل بیش از ده سال عراق را تحریم کرد. در تاریخ 18 مارس 2003 جورج بوش به صدام و پسرش هشدار داد که ظرف مدّت 48 ساعت عراق را ترک کنند یا برای جنگ با امریکا آماده شوند.

سرانجام در 20 مارس 2003 رئیس جمهور امریکا علیه عراق اعلام جنگ کرد. حمله هوایی علیه نیروهای عراقی آغاز شد و نیروهای چند ملیتی و هم پیمان امریکا از سمت جنوب به سمت این کشور حرکت کردند.

در تاریخ 9 آوریل 2003 نیروهای امریکایی بر عراق چیره شدند و دولت صدام سقوط کرد. طی این عملیات، عناصر نظام سرنگون شده به غارت و آتش زدن بسیاری از مؤسسه های دولتی پرداختند. با آنکه این اقدامات در مقابل دیدگان نیروهای امریکایی صورت می گرفت، آنها هیچ واکنشی نشان نمی دادند.

در ماه می 2003 پل برمر، فرمانده نیروهای هم پیمان در بغداد، اداره امور عراق را برعهده گرفت.

در ژوئیه همین سال شورای دولت انتقالی در عراق تشکیل شد که در آن، اکثر رؤسای احزاب مخالف نظام مستبدّ و شخصیت هایی حضور داشتند که مواضع شان در قبال نظام سرنگون شده، نامشخص بود. ریاست این شورا به شکل چرخشی و ماهانه برحسب حروف ابجد تعیین می شد.

در مارس 2004 قانون اداره دولت برای دوره انتقالی تصویب شد. در ژوئن همین سال کابینه دوم (دولت موقّت) بعد از سقوط حکومت صدام به ریاست «دکتر ایاد علاوی» شکل گرفت.

ص:91

در آگوست 2004 نشست کنفرانس ملی برای تأسیس مجلس ملی عراق (پارلمان) برگزار شد. اعضای پارلمان شامل صد شخصیت عراقی بود که از سوی احزاب سیاسی عراق برگزیده شده بودند. پس از سرنگونی صدام، عراق شاهد برگزاری انتخابات فراوانی بود.

اوّلین انتخابات پارلمانی عراق در تاریخ 31 ژانویه 2005 برای انتخاب 275 عضو از اعضای جمعیّت انتقالی ملی برگزار شد. یکی از مسئولیت های این جمعیّت نوشتن قانون دائمی برای عراق بود. «آیت اللَّه سیّد علی سیستانی»، مرجع بزرگ دینی، با دعوت از همه مردم برای شرکت در انتخابات، در برگزاری آن نقش مهمی داشت.

در ماه می 2005 کابینه سوم (دولت انتقالی) به ریاست دکتر ابراهیم جعفری تشکیل شد. از سوی جمعیّت ملی نیز جلال طالبانی به عنوان رئیس جمهور عراق و دکتر حاجم الحسنی به سمت رئیس جمعیّت ملی برگزیده شد.

در 15 اکتبر همین سال عراقی ها پیش نویس قانون دائمی را طی یک همه پرسی، با موفقیت تأیید کردند. در این همه پرسی، بیش از هشت میلیون نفر شرکت کردند و برای نخستین بار در تاریخ کشورهای عربی و منطقه، پیش نویس قانون دائمی توسط اعضای منتخب نوشته شد.

در تاریخ 15 دسامبر 2005 انتخابات پارلمانی دوم برای انتخاب 275 عضو از اعضای مجلس نمایندگان با اختیارات کامل و برای چهار سال آینده برگزار شد. در این انتخابات حدود 70 درصد از افراد واجد شرایط رأی دادن شرکت کردند.

ص:92

در 20 می 2006 کابینه چهارم (دولت دائمی) به ریاست نوری المالکی تشکیل و جلال طالبانی بار دیگر به عنوان رئیس جمهور عراق از سوی نمایندگان پارلمان انتخاب و محمود مشهدانی نیز به سمت ریاست پارلمان برگزیده شد.

دولت هایی که پس از سرنگونی نظام صدام بر سر کار آمدند، با مشکلات و اقدامات تروریستی شدیدی مواجه شدند. آنها به بازسازی ساختار مؤسسه های دولتی و اصلاح آنها براساس اصول علمی مناسب نپرداختند. از سوی دیگر، تکیه آنها بر شیوه های تقسیم بندی حزبی و طایفه ای، آثار منفی بر پیشرفت و توسعه کشور به جای گذاشت و فساد مالی و اداری را به شدّت گسترش داد.

ص:93

ص:94

ص:96

از مهم ترین خصوصیّات معماری که محلّه های قدیمی شهر و ساختمان های آن را متمایز می سازد، این است که ریشه های این معماری به تمدّن های قدیم عراق برمی گردد و هم چنین نمونه معماری اسلامی است و علاوه بر آن، در ساخت بناها از مصالح بومی، از جمله آجر استفاده شده است. آجر یکی از عناصر اصلی در ساخت بناهای کربلا محسوب می شود و شهرهای متمدّن کربلا هم چون اور، بابل و الورکاء نیز از آن اسلوب پیروی کرده اند که هم چنان آثار شاخصی از آنها برجای مانده است. در ساختمان های دینی و فرهنگی شهر فقط از مواد محلّی محدود استفاده نشده، بلکه مرمر، سنگ های تزیینی و خشتهای کمیاب وارداتی نیز در پوشش و تزیین این بناها به کار رفته است.

در این فصل به مراحل توسعه عمرانی شهر کربلا و بررسی مواد سازنده اصلی آن خواهیم پرداخت که براساس اهمیّت به چهار مرحله تقسیم شده است:

- مواد سازنده اصلی در عمارت فرهنگی؛

- معماری کربلا از حادثه کربلا تا دوره حکومت صفویه؛

- معماری کربلا طی دوره های صفویه و عثمانی بر عراق؛

- معماری کربلا از زمان تأسیس دولت عراق در سال 1921؛

تشکیل دهنده محیط زیست عراق را مورد بررسی قرار دهیم.

شهرهای عراق، به خصوص شهرهای جنوبی و میانی آن (که کربلا نیز جزیی از آن به شمار می رود) بر روی زمین های رسوبی بنا شده اند که مادّه اصلی آنها را خاک تشکیل می دهد. بنابراین، جای تعجب نیست که گِل اصلی ترین مادّه سازنده بناها در تاریخ عراق محسوب شود. کلوخه های آماده شده از گل که «طوف» نامیده می شدند در شهرهای متمدّن قدیمی که در عراق به وجود آمدند و سپس از بین رفتند و نیز در قدیمی ترین ساختمان ها و خانه ها به کار می رفتند. آثار برخی از آنها هنوز در شهرهایی هم چون اور، بابل و الورکاء باقی مانده است. در دوره اولیه اسلامی نیز این گونه مصالح به کار می رفتند و امروزه نیز در مرکز و جنوب عراق برای ساختن خانه های سنّتی روستایی از آن استفاده می کنند.

استفاده از خشت (الطوف) با قرار دادن مقداری از مخلوط کاه و گل در قالبهای چهار ضلعی و با اشکال منظّم به منظور ساخت دیوارهای مستقیم و قوی توسعه یافت. این کلوخ های گلی منظّم که با حرارت خورشید خشک می شدند، «خشت» نام داشتند و هنوز هم در برخی مناطق روستایی عراق از آنها استفاده می کنند.

دستیابی عراقی ها به صنعت آجر گلی زمان زیادی طول نکشید. در برخی از بناهای به جا مانده از هزاره سوم قبل از میلاد، آثار به کارگیری آجر با حجم های مختلف مشاهده می شود.

بدین ترتیب، در عموم بناهای قدیمی عراق به کارگیری آجر شایع شد که تاکنون نیز ادامه دارد و عنصر اصلی ساختمان ها محسوب می شود. به علّت

ص:99

کثرت وجود مادّه اولیه و سهولت ساخت و به کارگیری آسان آجر، هنوز هیچ کدام از مصالح ساختمانی نتوانسته اند جای آن را بگیرند. از ویژگی های دیگر آجر مقاومت خوب، قدرت بالا در حفظ حرارت و دما و انعطاف پذیری برحسب خواسته معمار است که باعث می شود معمار بتواند قوس ها و تزئین های مهندسی زیبایی پدید آورد.

آجر به همراه مادّه ای دیگر به نام گچ که باعث نصب سریع آجر می شود، فرصت را برای ساخت گنبدها، سقف های طاقی شکل و قوس های ورودی ها فراهم می کرد. ساخت سقف های طاقی شکل ادامه معماری قدیمی عراق بود و ساختمان های فرهنگی زیادی بدین شکل در عراق ساخته شدند که آثار برخی از آنها هنوز هم باقی مانده است.

ساخت آجرها فقط به شکل معمول آن محدود نشد، بلکه آجر هایی با اشکال تزیینی و رنگ های مختلف نیز ساخته شدند که امروزه به «قاشانی» و در زبان محلّی به «کاشی کربلایی» معروف اند.

بعد از آنکه عباسیان به وارد کردن انواع ظروف چینی پرداختند، صنعت کاشی در این عصر توسعه یافت.

سفال گران مسلمان در عصر عباسی به شیوه های جدیدی در صنعت کاشی و تزیین های آن دست یافتند که از جمله آنها حکاکی بر روی فلزات یا فشار بر روی خمیر ها به منظور ارائه شکل های تزئینی برجسته بود. هم چنین شیوه تزیین با استفاده از روکش هایی با یک رنگ یا رنگ های متفاوت به کار گرفته شد.

از آجر برای تزیینات نیز استفاده می شد؛ به گونه ای که مرتب کردن آنها

ص:100

اشکال و تزیین های هندسی جالبی پدید می آورد. از برخی نوشته ها و انواع خطوط از جمله خط زیبای کوفی نیز تا حد زیادی برای نگارش آیات قرآن کریم استفاده می شد. امروزه نیز آجر مادّه اصلی در ساخت اکثر بناها، به ویژه بناهای فرهنگی است و از آن به طور گسترده استفاده می شود. در واقع، استفاده از آجر استفاده از تجربیاتی است که در این زمینه حاصل شده و به اعصار گذشته در عراق بازمی گردد.

در اکثر مواقع، مادّه رابط میان آجرها گچ است(1) که پس از تولید در داخل، از ناخالصی ها پاک می شود و در صورتی که به کار گیرنده آن از مهارت کافی برخوردار باشد، به سرعت محکم و باعث چسبیدن ردیفهای آجر به یکدیگر می شود. هم چنین پس از رفع ناخالصی ها از گچ، آن را با روشن کننده ها(2) مخلوط می کنند که به روشنی بیشتر گچ منتهی می شود. این عملیات، «بیاض» یا سفید کردن نام دارد که باعث صاف و سفید شدن سطح دیوار می شود و دیوار را از رنگ آمیزی بی نیاز می کند. علاوه بر آن، باعث تحکیم اجزای سازنده و تراکم آنها می شود و به بنا قدرت و جلوه بیشتری می بخشد. در قدیم هم چنین النورة - که همان سوزاندن سنگ الکلس (کربنات کلسیم) با درجات حرارتی بالاست - را با خاکستر مخلوط می کردند. این کار به منظور مرتبط کردن مواد سازنده بنا در پایه ها برای مقاومت بیشتر در مقابل رطوبت صورت می گرفت. در بناهای خشتی مَلاطی که به کار برده می شد از همان گِل بود و در برخی مناطق، از آجر برای پوشاندن بخش بیرونی

ص:101

ساخته شده از خشت خام، استفاده می شده است تا از این طریق بتوان دیوارهایی با رنگ روشن تر داشت ضمن اینکه کاربرد آجر به همراه خشت، استحکام ساختمان را بیشتر می کند.

در سال های اخیر عملیات پوشاندن دیوارهای خارجی و داخلی با استفاده از سیمان و شن که در زبان محلّی «اللبح» یا همان «پلاستر» نامیده می شود در شهرهای عراق شایع شده است و معمولاً نیز بعد از سیمان کاری دیوارها، آنها را رنگ می زنند.

از دیگر مصالح ساختمانی در عراق «قیر» است که به وفور دیده می شود. قیر در برخی مناطق عراق از جمله «هیت» و «القیاره» بر روی زمین شناور است. قیر پس از مخلوط شدن با موادی که تراکم کیفی آن را افزایش می دهد و از سیال بودن آن در گرمای بالای تابستان جلوگیری می کند، یک ماده چسبان را تشکیل می دهد. در گذشته، از قیر برای پوشش کف و بدنه برخی حوض های آب و زه کشی کانالها استفاده می شده است. به علّت فراوانی کاربرد قیر در ساختمان های شهر قدیمی اور که خرابه های آن در نزدیک شهر ناصریه در جنوب عراق واقع است ساکنان بومی آن خرابه ها را «المقیر» نامیده اند.

اخیراً استفاده از قیر به ساخت بناهای فرهنگی، پوشش حوض های آب، زه کشی کانالها و قیراندود کردن کف خانه ها و ساختمان ها به منظور جلوگیری از نفوذ آب و رطوبت محدود شده است.

از جمله مصالح ساختمانی دیگر در عراق «چوب» است. کمیاب بودن و کمبود نوع خوب و صاف چوب، یکی از موانع پیش روی معماران عراقی

ص:102

محسوب می شود. چوب یکی از اوّلین مواد وارداتی عراق قدیم بوده که به علّت نیاز شدید به این مادّه، هم چنان درخواست برای وارد کردن آن پابرجاست.

چوب موجود در عراق که در ساخت بناهای فرهنگی به وفور از آن استفاده می شود، از تنه درخت خرما به دست می آید. کیفیّت این چوب به دلیل طول، استقامت و مقاومت در برابر سنگینی سقف و تحمّل عوارض زمانی، نسبت به سایر چوب ها بهتر است. لذا از این چوب در بناهای قدیمی به طور گسترده استفاده می شده که تا زمان های اخیر نیز ادامه داشته است؛ ولی امروزه استفاده از آن در خانه های طبقه های متوسط و پایین جامعه محدود شده است. این خانه ها عمر زیادی ندارند و نمونه های آن کمتر در میان خانه های فرهنگی مشاهده می شود. اکنون از این چوب بیشتر برای ساختن سقف غرفه ها استفاده می شود.

نوع دیگر چوب که در ساختمان ها استفاده می شود تنه های درخت سپیدار است که به وفور در منطقه شمالی عراق رشد می کند و از نظر صلابت، استقامت و طول، از تنه درخت خرما بهتر است، امّا در مقایسه با سایر چوب های وارداتی در سطح کیفی پایینی قرار دارد. به همین دلیل، قبل از آنکه استفاده از تیرآهن شیوع پیدا کند، در اماکن فرهنگی که استواری بنا و عمر طولانی آنها مدّ نظر بوده است، از انواع چوب های وارداتی استفاده می کرده اند.

استفاده از چوب در ساخت بناهای مختلف بسیار گسترده است، از جمله ساخت در، پنجره، سقف و برخی نماهای داخلی. هم چنین از آن برای ساخت

ص:103

تکیه گاه هایی برای حفظ بالکن طبقه اوّل استفاده می شود. به علاوه، الوار های چوبی در ساخت اتاق های طبقه اوّل کاربرد دارد؛ بدین صورت که یا الوار به طور عمودی قرار داده می شود و سپس ردیفهای آجر را بر روی آن قرار می دهند که این امر باعث افزایش استحکام و قدرت دیوار می شود، یا اینکه چوب های عمودی و افقی با فاصله های منظّم به کار گرفته می شود و محلّه خالی میان آنها با آجر پر می شود. امّا بیشترین قسمت بنا که در آن از چوب استفاده می شود، بالکن های طبقه اوّل است که «الشناشیل» نامیده می شود. علّت این امر جلوگیری از سنگینی بالکن و حفظ برودت هوای داخل اتاق در فصل تابستان است. غالباً این بالکنها مدّت های طولانی زیر نور آفتاب قرار دارند. شناشیل (بالکنها) در طول راه یک سایه طولانی ایجاد می کنند که عابران پیاده از گرمای خورشید تابستان و باران های زمستان به آن پناه می برند.

تزیین در کارهای چوبی گسترش یافت و نجّار ها دقّت و مهارت خود را در پوشش های چوبی و پنجره ها، به خصوص در برخی نماهای داخلی ساختمان ها نشان دادند.

در بناهای تاریخی و قدیمی عراق به ندرت از آهن استفاده شده و آن مقدار نیز برای حفاظ پنجره ها و بالکن هایی بوده که به خیابان ها و کوچه ها مشرف بوده اند. در واقع، آهن عاملی حمایتی از خانه در مقابل احتمال سرقت به شمار می رفته است.

از دیگر کاربردهای آهن ساخت قفسی بود که سوراخ های آن در فاصله های معینی با استفاده از حرارت و چکش ایجاد شده بود. هم چنین در

ص:104

برخی مناطق، از آهن به عنوان تکیه گاه بالکن های طبقه اوّل به جای تکیه گاه چوبی، استفاده می شده و علاوه بر آن، گاهی آهن به شکل تکه های کوچک شبیه میخ به منظور تزیین واحدهای چوبی به کار می رفته است.

با شروع قرن حاضر، مصالح ساختمانی جدید از جمله تیرآهن های «I» شکل در ساخت خانه ها به کار گرفته شدند. آنها جایگزین مناسبی برای الوار های چوبی سابق هستند.

تیرآهن ها بر روی سقف اتاق ها با ابعاد مساوی و برحسب مساحت اتاق مستقر می شدند و فاصله میان آنها بیشتر از یک متر و کمتر از 90 سانتی متر نبود. فاصله میان تیرآهن ها به وسیله آجر و گچ که برای شرایط آب و هوایی عراق مناسب هستند، پر می شد. استفاده از این سبک هنوز در ساخت بناهای عراق ادامه دارد. به علّت استفاده زیاد از تیرآهن در عراق، در بازارهای این کشور انواع تیرآهن با قطر های مختلف تهیه شد و استفاده از سیمان در ساخت ساختمان ها شیوع پیدا کرد. بدین ترتیب، استفاده از بتون آرمه که شاخه های آهنی، سیمان، شن و ماسه مواد اصلی آن را تشکیل می دهند، در پایه ها و سقف ها پدیدار شد و در بسیاری از ساختمان ها از جمله ساختمان هایی با مساحت زیاد و دارای طبقات متعدد، استفاده از تیرآهن جایگاه خاصّی پیدا کرد.

با روی کار آمدن بتون آرمه معمارهای ماهری که بسیاری از فنون زیبای فرهنگی را در ساختمان های کربلا و به طور کلی عراق به وجود می آوردند و بسیاری از آثار آنها تا به امروز نیز باقی مانده است، کم کم از انظار دور شدند.

ص:105

کربلا و اقامت برخی از مسلمانان در مجاورت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام، این شهر از نظر عمرانی رشد کرد. در پی آن، ساخت خانه های جدید در اطراف حرم شریف با استفاده از مصالح ساختمانی معروف آغاز شد. آنجا جزئی از زمین است که خداوند تعالی آن را دوست دارد و انسان را مأمور کرده تا از آن برای خدمت به بشریت استفاده کند. لذا انسان ها در هر مرحله زمانی که زندگی می کنند باید برای آن، بنای تمدّنی جدیدی بسازند که با دوران خودشان همراهی داشته باشد.

سرزمین کربلا و مناطق پیرامون آن جزء سرزمین کوفه است و در منطقه رسوبی و بیابانی عراق قرار دارد. بنابراین، جای شگفتی نیست که گِل یکی از مواد اصلی تشکیل دهنده بناهای کربلا باشد. به همین دلیل، در ساخت برخی از خانه های اطراف حرم مطهّر امام حسین علیه السلام از کلوخ های گل (الطوف) استفاده شده است.(1)

کربلا کم کم از نظر عمرانی رشد یافت تا اینکه هارون الرشید، خلیفه عباسی، در اواخر عمرش در سال 193 هجری (809 م) به تخریب حرم مطهّر امام حسین علیه السلام، گنبد آن و خانه هایی که در اطراف آن قرار داشتند، پرداخت.(2)

ولی در زمان مأمون، از خلفای عباسی، در سال 198 هجری (813 م) بعد از بازسازی حرم مطهّر امام حسین علیه السلام مجدداً آبادانی به آن بازگشت و ساخت خانه ها در اطراف حرم از سر گرفته شد. در این دوران، در بناهای کربلا از

ص:107

خشت استفاده می شد و [شهر] از نظر عمرانی به شکوفایی رسید.(1)

در آن زمان، در ساختمان های کربلا از خشت های مخلوط با کاه در قالبهای مکعبی شکل و در ابعاد مختلف به منظور ساختن دیوار صاف و استواری بنا استفاده می شد. این خشتها را که با استفاده از نور خورشید خشک می شدند، «اللبن» می نامیدند. استفاده از اللبن در خانه ها و ساختمان های قدیمی عراق هم چون اور، بابل و الورکا ثابت شده است.(2) هم چنین این کلوخ های گِلی در ساخت نخستین بناهای شهرهای اسلامی عراق هم چون بصره، کوفه و واسط به کار رفتند. هنگام استفاده از کلوخ های گلی برای ساخت دیوارها، از گل نیز به عنوان مادّه ای چسبان و ملاط بهره می بردند.(3)

خانه هایی که در آن زمان در کربلا ساخته می شدند بسیار فراخ و زیبا بودند. در قسمت داخلی خانه مکانی وجود داشت که صحن نامیده می شد و مرکز خانه به حساب می آمد. باستان شناسان با بررسی بقایای خانه های قدیمی در خرابه های شهر اور و بابل، مشاهده کرده اند که صحن در وسط خانه واقع بوده است. در طرفین صحن اتاق یا اتاق های خواب قرار داشت و در طرف دیگر نیز ایوانی سقف دار واقع بود که «الطارمه» نامیده می شد و برای استراحت خانواده در تابستان به کار می رفت.(4)

ص:108

در سال 236 هجری (850 م) هنگامی که متوکل، خلیفه عباسی، به قدرت رسید، مسلمانان به منظور زیارت راهی کربلا شدند. بدین ترتیب، منازل و خانه های اطراف حرم بیشتر و بازار نیز پدیدار شد. ولی متوکل در طول حاکمیت خود که در سال 247 هجری (861 م) به پایان رسید سه بار دستور تخریب حرم و بناهای اطراف آن را صادر کرد.(1)

با به قدرت رسیدن منتصر، پسر متوکل خلیفه عباسی، در سال 247 هجری (861 م)، دستور بازسازی حرم مطهّر امام حسین علیه السلام صادر شد و بدین ترتیب، آبادانی به کربلا بازگشت و به مرور، بار دیگر به خصوص در مناطق اطراف حرم، خانه های زیادی ساخته شد.(2) ارتفاع این خانه ها تقریباً یکسان، یعنی حدود هفت متر بود. این بناها با فضای معماری و بافت خاص آن زمان کربلا هماهنگی داشتند.(3)

در همان دوران خلفای عباسی استفاده از آجر در ساخت مساجد، مدارس دینی و برخی خانه های مسکونی به طور وسیع شایع شد. آجر از نظر وفور، استحکام و هم خوانی با عوامل منطقه ای از بهترین مصالح داخلی به شمار می رفت.(4)

آجر از نظر انعطاف و سهولت به کارگیری منحصر به فرد است. این امر در

ص:109

ساخت گنبدها و برای پوشش سقف ها به جای استفاده از چوب تنه درخت خرما و الحور کمک می کرد و ماده دیگری به نام الجص (گچ) نیز باعث چسبیدن سریع آجرها به یکدیگر می شد. بناهای قدیمی عراق از جمله شهرهای باستانی هم چون بابل، اور و الورکا نشان می دهند که استفاده از آجر میراث معماری قدیم عراق است.(1)

با ورود معزالدوله آل بویه در سال 334 هجری (946 م) به بغداد، عمران شهر کربلا وارد مرحله جدیدی شد و فن معماری در عراق به ویژه در شهر کربلا از فنون پدید آمده در عصر آل بویه تأثیر پذیرفت؛ به خصوص آنکه استفاده از آجر و تزیین های آن در این دوران به حدّ بالایی رسید.(2)

کربلا در زمان عضد الدوله آل بویه وارد مرحله شکوفایی عمرانی شد. بنای حرم مطهّر امام حسین علیه السلام در فاصله سال های 369 تا 371 هجری (980 - 982 م) و هم چنین بنای حرم مطهّر عباس علیه السلام در سال 372 هجری (983 م) بازسازی شدند. ساختمان ها، بازارها، مدارس دینی و بناهای دیگری در اطراف آن دو حرم و میان آنها ساخته و شهر با دیواری محکم احاطه شد که نخستین دیوار کربلا محسوب می شود. ضمن برنامه ریزی جدید برای شهر، برای این دیوار نیز سه در ورودی کار گذاشته شد.(3)

این مرحله در تاریخ عمرانی کربلا یکی از مهم ترین مراحل اولیه

ص:110

آباد سازی آن محسوب می شود. در سال 414 هجری (1023 م) ابومحمّد رامهرمزی، از وزرای آل بویه، در دوران «قادر باللَّه» از خلفای عباسی به بازسازی دیوار کربلا پرداخت.(1)

در این دوران، استفاده از آجر و گچ در بناهای شهر کربلا به برخی ساختمان های دینی مهم، بازارها و برخی خانه ها محدود می شد، ولی کلوخ های گلی (اللبن) هم چنان مادّه اصلی ساخت خانه های کربلا محسوب می شد. بناهای موجود در کربلا صفات و ویژگی های بناهای عربی و اسلامی را که دارای سقف باز بودند به همراه داشتند. این گونه سقف ها به ساختمان مزیّت خاصّی می بخشید و آسمان منبع نور و هوای آنها به شمار می رفت.

در دوران سلاجقه، سلطان ملک شاه در سال 479 هجری (1087 م) برای تعمیر دیواری که ابو محمّد رامهرمزی آن را ساخته بود، اقدام کرد.(2)

با آغاز غلبه مغول ها بر عراق در سال 656 هجری (1258 م) هرچند کربلا با رکود عمرانی مواجه شد، با این حال، شهر و بناهای آن از تخریب و خرابی هایی که برای عراق رخ داد، در امان ماند.(3)

«ابن بطوطه» جهانگرد پس از دیدار از کربلا در سال 727 هجری (1327 م) درباره این شهر می گوید: «کربلا شهر کوچکی است که حرمی مقدّس در درون آن قرار دارد. (این سخن دلالت بر آن دارد که کربلا را دیواری احاطه کرده که آن را ابومحمّد رامهرمزی از وزرای آل بویه ساخته است.) اهل این شهر از دو طایفه اند: فرزندان زحیک و فرزندان فائز که جنگ

ص:111

میان آنها دائمی است؛ آنها علوی اند و به یک پدر واحد برمی گردند.)(1)

این سخن ابن بطوطه حاکی از آن است که در زمان سفر وی به کربلا، این شهر از عمران و آبادانی برخوردار بوده و دو طایفه در آن سکونت داشته اند. طایفه آل زحیک در منطقه ای ساکن بوده که امروزه به باب نجف و باب الخان مشهور است. طایفه آل فائز نیز در منطقه ای سکونت داشته که امروزه به باب السلالمه معروف است و در قسمت شرقی باب الطاق، باب بغداد و برکه عباس قرار دارد.

هم چنین یک طایفه علوی دیگر به نام آل عیسی در منطقه ای که امروزه به محلّه المخیم معروف است و در قسمت غربی باب الطاق قرار دارد، ساکن بودند.(2)

سلطان اویس جلایری در سال 767 هجری (1366 م) و امیر مرجان، والی وی در بغداد، و نیز پسران وی حسین و احمد از کسانی بوده اند که به عمران کربلا اهتمام ورزیده اند، به طوری که این شهر حرکت عمرانی گسترده ای به خصوص برای بازسازی حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و برخی بناهای دینی دیگر پشت سر گذاشت.(3)

اصلی ترین فنون معماری اسلامی که در عصر جلایری در کربلا به کار گرفته شد، سبک تزیین بناهای دینی با استفاده از نقش و نگارهای زینتی و به

ص:112

کار بردن قطعه های کوچک خاتم و سفالهای رنگارنگ بود. این سبک در مسجد و گلدسته های عبادتگاه مشهوری که امیر مرجان در سمت شرقی صحن حرم مطهّر امام حسین علیه السلام بنا کرد، دیده می شود.

بیدرو تکسیرا، جهانگرد پرتغالی، با سفر به کربلا در اوایل سال 1013 هجری (1604 م) به مدح عمارت زیبای آن پرداخت و گفت: «این شهر دارای چهارهزار خانه است که برخی از آنها ستون های محکم دارند، ولی اکثراً فرسوده و سُست هستند». وی در وصف بازارهای کربلا می گوید: آنها با استفاده از آجر و به شکل محکمی ساخته شده اند.(1)

کارستن نیبور، جهانگرد آلمانی، نیز در سال 1178 هجری (1765 م) از کربلا دیدن کرد. وی با توصیف بناهای شهر کربلا می گوید: «اکثر خانه های این شهر استوار و محکم نیستند؛ زیرا از کلوخ های گلی ساخته شده و دیوار شهر نیز با کلوخ های گلی خشک شده زیر نور خورشید، ساخته شده اند. این دیوار پنج در دارد و سومین دیواری است که شهر را احاطه کرده است».(2)

در سال 1216 هجری (1801 م) با ورود وهابیها به کربلا، ساختمان های این شهر به خصوص مرقد های مقدّس، مساجد و بازارهای آن تخریب و بسیاری از خانه های اطراف این دو حرم و دیوار شهر نیز ویران شدند.(3)

بعد از این اتفاق، یکی از پادشاهان هند اموالی را صرف بازسازی خرابی های ایجاد شده توسط وهابیها کرد و سید علی طباطبایی، یکی از مراجع بزرگ، در سال 1217 هجری (1802 م) مسئولیت بازسازی و ترمیم حرمهای مقدّس، بازارها و خانه ها را برعهده گرفت. وی برای شهر حصاری با برج ها و سنگرهای زیاد ساخت که دارای شش در بود:

ص:114

1. باب الخان (کاروانسرا): به علّت نزدیکی به کاروانسرا به این نام معروف بود.

2. باب الطاق: به علّت نسبت دادن به ابراهیم زعفرانی، یکی از مردان کربلا که در مقابل ترک ها مقاومت کرد، به این اسم نامیده شد.

3. باب بغداد: همان دری است که مسافران از آن به بغداد می روند.

4. باب نجف: همان دری است که مسافران از آن راهی نجف اشرف می شوند.

5. باب السلالمه: این در به دلیل سکونت عشیره السلالمه در این منطقه، به این نام شناخته شده است.

6. باب المخیم (اردوگاه): وجه تسمیه آن، واقع شدن در جایگاهی است که امام حسین علیه السلام و یارانش به محض رسیدن به کربلا در آنجا خیمه زدند.(1)

براثر حمله نیروهای نجیب پاشا، از والی های عثمانی، به کربلا در سال 1258 هجری (1842 م) بخشی از بناهای شهر و هم چنین قسمتی از حصار آن تخریب شد.(2)

یکی از کسانی که در نیمه دوم قرن هفدهم میلادی وارد کربلا شد و از آبادانی آن تمجید کرد، شرق شناس و جهانگرد روسی به نام ایلیا نیکولا پرزین بود. وی در میانه سال 1843 م به بصره رسید. دیدار پرزین از کربلا به این دلیل حائز اهمیّت است که پس از حمله خونین «نجیب پاشا» در اوایل سال 1843 م انجام شد. این حمله به انتفاضه این شهر مقدّس بر ضد نیروهای ترکیه انجامید.

ص:115

پرزین با پژوهشی به نام «کربلا»، به بناهای این شهر پرداخت و آن پژوهش را در مجله ای به نام پژوهش های زمین و سفرها (مسکو 1858) منتشر کرد. وی درباره کربلا می گوید: «این شهر از نظر وسعت با شهرهای مرکز استان ما برابری می کند، ولی ساکنان آن از ساکنان شهرهای ما بیشتر هستند؛ زیرا خیابان ها در کشورهای مشرق زمین تنگ تر از کوچه های ما هستند و غالباً خانه ها به طور پیوسته ساخته می شوند و هیچ میدانی در شهر وجود ندارد. دیواری خشتی اطراف شهر را احاطه کرده است که از دو قسمت تشکیل شده قسمت بالایی آن به مثابه بالکن و قسمت پایین آن به صورت باز و فاقد محافظ است که با موانعی از یکدیگر جدا شد. پناهگاه ها برای افراد فقیر شهر به حساب می آید. همین وضعیّت در شهر بغداد نیز قابل ملاحظه است.(1)

لوفتوس، باستان شناس انگلیسی، هنگام زیارت از کربلا در سال 1270 هجری (1853 م) درباره بنای کربلا گفت: «بناهای زیادی در خارج از دیوارهای شهر ساخته شده است»؛ این بدین معناست که شهر در زمان سفر وی در حال توسعه بوده است. وی افزود: «در اطراف این شهر تعدادی کوره ساخت آجر دیده می شود». این سخن نیز نشان می دهد که ساخت آجر در اطراف شهر در حال گسترش بوده است. براساس گفته های لوفتز، بسیاری از خانه ها در نتیجه حمله نجیب پاشا به کربلا ویران شده است.(2)

از جمله کسانی که از کربلا دیدن کرده، «جان اشر» جهانگرد انگلیسی و از

ص:116

دانشمندان باستان شناس و عضو تشکّل جغرافیای پادشاهی در لندن بوده است. وی در سال 1281 هجری (1864 م) از طریق شهر المسیب وارد کربلا شد و از باغ هایی که در امتداد دو طرف رودخانه حسینی وجود داشت، ابراز شگفتی کرد. وی می نویسد که هیچ گونه آثاری از رکود و انحطاط در این شهر مشاهده نکرده است؛ همان ویژگی که اکثر شهرهای دنیای اسلام در آن زمان، به آن مشهور بودند. هر وجب از خاک این شهر مملو از خانه های متراکم بود و خانه های زیادی نیز در حال ساخت بودند.(1)

کربلا در دوران مدحت پاشا، والی عثمانی، از نظر عمرانی توسعه یافت. وی در سال 1285 هجری (1868 م) با سفر به کربلا دستور داد تا قسمت جنوبی حصار شهر را تخریب کنند و با افزودن محلّه العباسیه، شهر را توسعه دهند. این محلّه به دو قسمت تقسیم می شود که به عباسیه شرقی و عباسیه غربی معروف اند و خیابان العباس علیه السلام آنها را از هم جدا می کند. کربلا هشت محلّه داشت که شش محلّه آن به نام درهای دیوار نامیده می شدند و عبارت اند از:

1. محلّه بان الخان: در قسمت شرقی شهر قرار دارد.

2. محلّه باب الطاق: در طرف غربی شهر و جنوب محلّه باب السلالمه واقع است.

3. محلّه باب بغداد: در شمال شهر به سمت بغداد قرار دارد.

4. محلّه باب النجف: در وسط شهر و در میان باغ های حسینی و عباسیه قرار دارد و به باب مشهد (محل شهادت) معروف است.

5. محلّه باب السلالمه: در شمال شهر و غرب محلّه باب بغداد قرار دارد.

ص:117

6. محلّه المخیم: در سمت غربی شهر و جنوب محلّه باب الطاق واقع است.

7. محلّه عباسیه شرقی: در جنوب شرقی شهر و شرق خیابان عباس علیه السلام قرار دارد.

8. محلّه عباسیه غربی: در جنوب غربی شهر و غرب خیابان عباس علیه السلام واقع است.(1)

از جمله کسانی که در سال 1309 هجری (1890 م) از کربلا دیدن کرد و به تمجید از آن پرداخت «جون پیترز» جهانگرد و باستان شناس امریکایی بود. وی می گوید: «کربلا در حاشیه بیابان رسوبی حاصل خیز قرار دارد که به تپه های جزیره عرب متّصل است. تعداد ساکنان آن به شصت هزار نفر می رسد و مشخص است که این شهر شکوفا است. امّا بخش جدید شهر که خارج از حصار قدیم ایجاد شده، دارای خیابان های گسترده و منظّم همانند شهرهای اروپایی است». وی می افزاید: «حصار قدیمی شهر ویران شده، ولی درهای ورودی آن هم چنان پابرجاست».(2)

عمانوئیل فتح اللَّه عمانوئیل نیز از جمله کسانی است که در سال 1329 هجری (1911 م) با سفر به کربلا، در توصیف آن گفت: «کربلای جدید منطقه عباسیه که آن را مدحت پاشا، والی عثمانی، ایجاد کرد، راه های وسیع و پهن دارد. کربلا دارای مساجد زیبا، هتل های زیاد، قصرهای باشکوه و خانه های محکم است». این گفته بیانگر آن است که این شهر در آن دوران از نظر عمرانی شکوفا بوده است. وی هم چنین کربلا را از قدیمی ترین شهرهای عراق در آن

ص:118

زمان می داند و خاطرنشان می کند: «سبک معماری ساختمان های بخش قدیمی شهر با بخش جدید متفاوت است؛ کوچه ها و خیابان های بخش قدیمی تنگ و باریک است».(1) عمانوئیل در سال 1918 کربلا را این گونه توصیف کرد که این شهر از دو جزء تشکیل شده است: قسمت قدیمی شهر و منطقه جدید که در جنوب و جنوب غربی شهر قرار دارد.

بخش قدیمی شهر از سه طرف با حصاری احاطه شده که جنس آن از آجر است و ارتفاع آن تقریباً به 20 تا 30 گام می رسد. این دیوار دارای پنج در ورودی است، ولی طرف چهارم آن به سمت منطقه جدید باز می شود.

هم چنین خیابان ها و کوچه های قسمت قدیمی شهر باریک و گاه پیچ در پیچ و ساختمان های آن، به ویژه در حدفاصل حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و برادرش عباس علیه السلام و اطراف آن متراکم است و اکثر مغازه ها در مسیر بین الحرمین قرار دارند.

امّا منطقه جدید که ادامه منطقه قدیمی شهر است به شکل مستطیل ساخته شده و خیابان های آن به طور عمودی و افقی تقسیم شده اند و عرض آنها به 20 تا 30 گام می رسد. به این منطقه بناهای جدیدی اضافه شده که سرای حکومت، دفاتر شهری، دو باب مدرسه و بیمارستان کوچک هشتاد تخت خوابه و مراکز پلیس از این جمله اند.(2)

در دوره استعمار انگلیس در برخی از ساختمان های کربلا جزئیات فنون معماری عراق به طور قابل توجّهی گسترش یافت، از جمله آنها می توان به

ص:119

تزئینات چوبی اشاره کرد که تاریخ آن به عصرهای اولیه اسلامی بازمی گردد.

بزرگ بود که از سمت جنوب و جنوب شرقی در راه کربلا حلّه، شهر کربلا را دربرگرفته بود.(1)

خانه ها و ساختمان های محدوده قدیمی شهر کربلا، بافت عمرانی و ویژگی خاص معماری خود را حفظ کرده اند. آنها کم ارتفاع و دارای 1 یا 2 طبقه اند، به گونه ای که با طبیعت و سادگی رفتارهای اجتماعی و وضع اقتصادی و زیست محیطی سازگارند و هم چنین ارتفاع آنها از ارتفاع دیوارهای خارجی حیاط حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام که طی قرن های متمادی برای احترام و حفظ جایگاه آنها به همین شکل باقی مانده است تجاوز نمی کند.

در این دوره، شهر کربلا به داشتن برخی ساختمان های مهم مشهور شد که مهم ترین آنها عبارت اند از: کاروانسرای هندیان (الاسماعیلیه) معروف به «البهره»، ساختمان اداره آب و برق، ساختمان اداری دولت و اداره برق و پست، به علاوه برخی کتابخانه ها، ساختمان شهرداری که در میدان قدیمی شهر قرار داشت و هم چنین بازارهای فرهنگی و بسیاری از خانه ها که پذیرای بازرگانان و مسافران برای سکونت در آنها بود.(2)

در مرکز شهر کربلا، جایی که بین الحرمین قرار دارد، مکانی برای جمع شدن اهالی شهر درنظر گرفته شده که محور زندگی آنهاست. بازارها و ساختمان های مذهبی دیگری بین الحرمین را دربرگرفته و این بازارها در

ص:121

مقابلِ در ورودیِ حرم پراکنده شده اند و تنها راه عبور مسافران هم از بین آنهاست. این بازارها به سادگی ساخت و ویژگی معماری اسلامی شان شناخته می شوند. از مهم ترین و مشهورترین این بازارها، بازار عرب، بازار حسین، بازار خیمه گاه و بازار عباس علیه السلام است به اضافه بازارهای سرپوشیده ای که در بین این بازارها پراکنده اند.(1)

از سال 1354 ه. ق (1935 م) تا 1367 ه. ق (1948 م) شهرداری کربلا برای ساماندهی عبور و مرور زائران، طی مراحلی اقدام به باز کردن خیابان اطراف حرم مطهّر امام حسین علیه السلام کرد که به دلیل اشتباه مسئولان آن زمان در بررسی عمرانی، هنری و فکری، شهر کربلا زیباترین آثار ساختمانی خود را که برگرفته از معماری اسلامی و جزئی از حرم مطهّر امام حسین علیه السلام بود که طی قرون متمادی پابرجا مانده بود از دست داد. از مهم ترین این آثار می توان به مناره مشهور «العبد» که یکی از زیباترین بناهای معماری این شهر به شمار می رود و نیز، حیاط کوچک مرتبط با آن و بعضی از مؤسسات، مدارس دینی و مساجد اشاره کرد.(2)

این در حالی است که ساماندهی عبور و مرور و اصلاح و توسعه آن، بدون تخریب و آسیب رساندن به آثار فرهنگی و با یک پژوهش علمی و صحیح نقشه برداری امکان پذیر بود؛ به گونه ای که از ساختمان های دینی و فرهنگی شهر هم حفاظت می شد.(3)

ص:122

ژاک برک، شرق شناس فرانسوی، در سال 1398 ه. ق (1978 م) خاطراتش را از سفر به کربلا در کتاب از فرات تا اطلس منتشر کرد. زمان این سفر نامعلوم است، ولی به نظر می رسد در دوران سلطنتی، از کربلا دیدن کرده است. وی می گوید: «کربلا مرکز استان است و جمعیّت آن به 217 هزار نفر می رسد که 80 درصد آنها شهرنشین هستند. این منطقه که شهرهای مهمی چون نجف و کوفه را دربرگرفته است، در فاصله 102 کیلومتری جنوب بغداد قرار دارد و دارای زمین های کشاورزی مرغوبی است. بلافاصله بعد از آن، منطقه ای صحرایی وجود دارد و قنات حسینی که به موازات رود فرات به سمت چپ کشیده شده، از کارهای معروف مهندس هندی انگلیسی تبار و مهندس ایلکوکس است که بعدها، کارهای مهندسی پروژه اسوان مصر را انجام داد».

برک درباره ساخت و ساز شهر کربلا می نویسد: «شهر کربلا از نظر شکل بناها، شبیه شهرهای دیگر عراق است؛ ساختمان هایی با نقش های برجسته و کنگره های شیشه ای که بر روی پایه های ساده چوبی قرار دارند، در همه جا پراکنده شده اند. در کنار این خانه های سنّتی، خانه های دیگری هم وجود دارد که با سیمان بتونی ساخته شده اند و کارمندان دولت و افسران در آن زندگی می کنند.(1)

در سال 1954، دولت عملیات اجرایی ساخت «حی الاسکان» را که مخصوص کارمندان است، شروع کرد که در سمت جنوب غربی مرکز شهر به

ص:123

فاصله تقریبی سه کیلومتری از آن قرار دارد.(1)

در سال 1959، سیّد حسین سعد، استاندار کربلا، «حی الحسین» را که در جنوب غربی مرکز شهر به فاصله بیست کیلومتری آن و در راه جدید کربلا نجف قرار داشت، بازسازی کرد. این کوی، چسبیده به حی الاسکان و از مهم ترین و بزرگ ترین مناطق جدید و کنونی کربلاست که نقشه آن به شکل دایره است و هتل گردشگری کربلا در وسط آن قرار دارد و اطراف این منطقه سرسبز است.(2)

در دهه 60، شهرکهای دیگری تجدید بنا شدند که از آن جمله است: «حیّ المعلّمین» در سال 1960 که تقریباً به فاصله 40 کیلومتری در غرب مرکز شهر واقع شده، «حی البلدیة» در سال 1961 که در منطقه واقع بین خیابان «حی الحسین» و خیابان بیمارستان قرار گرفته و نیز «حی العباس» در سال 1964 که در راه جدید کربلا بغداد واقع شده است و از مرکز شهر حدود سه کیلومتر فاصله دارد.

در ابتدای دهه 70 و در نتیجه افزایش تعداد ساکنان شهر کربلا و مهاجرت گروه های بزرگ جمعیّتی از مناطق اطراف شهر و بعضی از شهرها و روستاهای دیگر، شهر کربلا به شکل افقی شروع به گسترش به سمت بیرون از محدوده قدیمی اش کرد و شهرک های جدیدی که بیشترشان در سمت غرب و جنوب غربی شهر قرار داشتند، تجدید بنا شدند که از این قبیل اند: حیّ الحر، حیّ العامل، حیّ النقیب، حیّ الاصلاح الزراعی،

ص:124

حی الجمعیة در سال 1970، حیّ رمضان، حیّ الأسرة، الملحق، حیّ الصحة، حیّ البنوک در سال 1975، حیّ الموظفین در سال 1976، حی سیف سعد در سال 1977، حیّ العروبة و حیّ الثورة در سال 1978.(1)

در سال 1978 نقشه کشی برای اجرای پروژه المشاة به عرض 40 متر که بین الحرمین را به هم متّصل می کرد، شروع شد و عملیات آن در سال 1980 پایان یافت. این طرح آشکارا باعث بدشکل شدن شهر زیبای کربلا شد؛ زیرا به اصالت تمدّن و معماری اسلامی و بافت عمرانی شهر که با آن شناخته می شد، بی توجّه بود؛ تا جایی که باعث نابودی بسیاری از ویژگی های آشکار معماری اسلامی در این شهر شد، از جمله تخریب قسمتی از بازار مشهور بازار حسین، مسجد جامع الصافی، مدرسه دینی باد کوبه، مدرسه حسن خان، خانه های فرهنگی زیبا و … بدین ترتیب، در دو طرف خیابان المشاة، ساختمان های نامنظّم بدون بررسی و نقشه کشی قبلی و بدون درک ویژگی معماری اسلامی این شهر بنا شد.(2)

در نتیجه افزایش جمعیّت و سرازیر شدن سیل جدید گروه های انسانی به کربلا از روستاها و اطراف این شهر و بعضی شهرهای دیگر عراق به دلیل جنگ عراق و ایران در سال 1980، تعداد ساکنان کربلا در سال 1985، به 184/574 نفر رسید،(3) در حالی که جمعیّت آن در سال 1971 م، 102/213 نفر بود.(4) در واقع، نسبت افزایش جمعیّت طی چهارده سال بالغ بر 81 درصد بوده

ص:125

که این آمار، مخصوص شهر کربلاست و شامل شهرستان ها و مناطق اطراف این استان نمی شود.

از طرف دیگر، به علّت گسترش برخی از خیابان های شهر مثل خیابان باب القبله (ابوالفهد)، خیابان سدره و خیابان جمهوری و احداث خیابان های جدید در داخل شهر مثل باب السلطانیة و المحیط، بسیاری از خانواده ها سرپناه شان را از دست دادند و شهر کربلا دیگر قادر به پاسخگویی به نیازهای تعداد زیاد ساکنان و خانه های اضافی و جدید در آن نبود. لذا شهر به شکلی خاص و در جهت غرب و جنوب غربی شروع به توسعه افقی خارج از محدوده قدیمی و جدیدش کرد و شهرک های جدید دیگری هم ساخته شد که عبارت اند از: حی الانتصار و حی البهادلیة در سال 1980، حی العسکری با دو بخش در الحر و خلف الطاقة در سال های 1980 و 1983، حی الضباط و حی الشهدا در سال 1983، حی السلام در سال 1989، حی الصمود در سال 1990 و حی التحدی و حی التعاون هر دو در سال 1992.(1)

بیشتر شهرک های جدید کربلا فاقد ساده ترین امکانات اصلی زندگی شهری بودند که از شاخصه های شهرک های جدید مسکونی در کشورهای دیگر به حساب می آیند، هم چون وجود مراکز تجاری و بازارهای جدید مردمی؛ مراکز دولتی مثل اداره های شهرداری، بهداشت و ارتباطات؛ هم چنین مراکز اجتماعی و فرهنگی؛ زمین بازی برای کودکان؛ میدان های ورزشی و مناطق سرسبز.

یکی از ویژگی های بناهای این شهرک ها این است که شکل و سبک

ص:126

معماری آنها با سبک بناهای رایج در شهر قدیمی کربلا فرق می کند. سازندگان این بناها از معماری جدید تقلید کرده اند، بدون اینکه به معماری اصیل شهر توجّهی نشان دهند. همین مسأله باعث شده تا شهرک های جدید، بخشی از ویژگی معماری خود را از دست بدهند.

اقدام نظام سرنگون شده صدام، بعد از انتفاضه اهالی شهر در مارس 1991 در تخریب میدان های بزرگ مرکز شهر کربلا (بین الحرمین و اطراف آنها)، بیانگر اوج خرابکاری عمدی این نظام است. در پی آن، تمام نشانه های معماری مشخص اسلامی نابود شد؛ به گونه ای که شهر بسیاری از آثار فرهنگی معماری مهم خود مثل مساجد، انجمنها، مدارس دینی، حسینیه ها، بازارها، بازارهای سرپوشیده و خانه های فرهنگی زیبا را از دست داد.(1) منطقه بین الحرمین نیز به میدان بزرگی تبدیل شد که طولش بالغ بر 350 متر و عرض آن نیز 160 متر بود.(2)

در ابتدای سال 1997، شهرداری کربلا میدان بزرگ بین الحرمین را با کونکرت (بتن) سنگ فرش کرد و در قسمتی از آن درخت های نخل کاشت و مجوز هایی هم برای احداث هتل در اطراف این میدان داد؛ بدون اینکه پژوهشی برای چگونگی نقشه کشی و نقشه برداری مرکز شهر انجام شود. هم چنین به شیوه های مهندسی برای زیباسازی منطقه توجّهی نشد. لذا ساختمان هایی در اطراف مرکز شهر بنا شده اند که با هنر معماری حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام و بافت معماری قدیمی شهر هماهنگی ندارند.

ص:127

در طول دهه های گذشته، خیابان کشی در مرکز شهر به شکل خودسرانه، خراب کردن میدان های بزرگ و از بین بردن بناهای دینی فرهنگی به بهانه از سرگیری توسعه منطقه، باعث نابود شدن موجودیت یک پارچه شهر و تقسیم آن به بخش های گوناگون شده که انسجام معماری و اجتماعی خاص خود را از دست داده است. در حالی که این هماهنگی طی چندین قرن در آن شکل گرفته بود. هم چنین این اقدامات باعث بی احترامی و تضعیف جایگاه و حرمت بین الحرمین شد؛ ضمن اینکه محدوده عمرانی ناهماهنگی را به وجود آورد. هم چنین موجب رکود تمام فعّالیّت های حیاتی و تجاری بازارها و محلّه های تجاری شد.

در طول سال های گذشته، ساختمان های بسیاری در محدوده بین الحرمین و میدان وسیع بین آن دو بنا شده اند که بزرگ ترین بخشِ آنها را هتل های کوچک و متوسطی تشکیل می دهند که بدقواره و بی اصالت ساخته شده اند و هیچ ارتباطی با فرهنگ اصیل و ویژگی های معماری اسلامی که شهر طی قرن ها با آن شناخته شده، ندارند.

در آوریل 2006، کمیته ای فنی در استان کربلا تشکیل شد که وظیفه اش ارائه شروط لازم برای طرح نقشه کشی جدید شهر مقدّس کربلا، به دفاتر مشاوره مهندسی عراقی و بین المللی است تا طرح های شان را برای تجدید نقشه کشی شهر براساس ویژگی ها و خصوصیّات اصیل آن، ارائه دهند.

ص:128

ص:130

مقرنس کاری های پر پیچ و خم نیز بخش مهمی از تزئینات معماری را به خود اختصاص داده است که می توان این هنر را داخل هر دو حرم و ورودی های صحن آنها مشاهده کرد.

ویژگی های معماری دیگری نیز عمارت های حرمین شریفین را منحصر به فرد کرده است که از جمله می توان به عظمت و بلندی دیوارها و درها و نیز استفاده از گران ترین مواد ساختمانی مانند سنگ مرمر و چوب های کمیاب اشاره کرد.

ویژگی دیگر عمارت های مذهبی در کربلا به خصوص حرمین شریفین استفاده از مصالح ساختمانی محلّی از جمله آجر، گچ و کاشی کاری های رنگی در این بناها است. کربلا در ساخت این کاشی ها که برای تزیین گنبدها، گلدسته ها، دیوارها، طاق ها و … به کار می روند، شهرت فراوانی دارد.

ویژگی بعدی، تزیین گنبدها و گلدسته های حرمین شریفین کربلا با لایه ای نازک از طلاست. در قسمت های دیگر این گنبدها و گلدسته ها کتیبه هایی وجود دارند که با کاشی ساخته شده اند و به خط کوفی و آیات قرآن مزین هستند.

در این فصل، بحث ما بیشتر درباره معماری بناهای مذهبی است که در زیر فهرست آنها آمده است:

- حرم مطهّر امام حسین علیه السلام؛

- حرم مطهّر حضرت ابوالفضل علیه السلام؛

- آرامگاه های شخصیت های مشهور در کربلا، تکیه ها، خیمه گاه؛

- مساجد؛

ص:132

- حسینیه ها؛

- مدارس و مراکز علمی مذهبی.

به اعتقاد برخی از تاریخ نگاران، اوّلین گنبدی که در اسلام ساخته شد، گنبد مسجد قُبةُ الصَخْرَهْ در بیت المقدس است که به دستور «عبد الملک بن مروان اموی» در سال 72 ه. ق (691 م) ساخته شد.(1) شاید این نظریه به دلیل گسترده نبودن منابع دراختیار این تاریخ نگاران یا به علّت اطّلاعات اندک آنها درباره تاریخ آبادانی شهر کربلا باشد.(2)

این احتمال هم وجود دارد که آنها عمران و آبادانی را فقط مخصوص حکومت می دانند.

اوّلین عمارت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام که گنبد نیز داشت، تا زمان هارون الرشید، خلیفه عباسی، پابرجا بود. امّا هارون در اواخر عمر خویش در سال 193 ه. ق (809 م) این عمارت را ویران کرد و دستور داد تا مکان قبر مطهّر را شخم بزنند.(3)

زمانی که «متوکّل عباسی» به خلافت رسید، در سه مرحله دستور به ویران کردن حرم مطهّر امام حسین علیه السلام داد: سال های 236 ه. ق (850 م)، 237 ه. ق (851 م) و 247 ه. ق (861 م).(1)

حالت باقی ماند تا اینکه حسن بن فضل رامهرمزی، وزیر دولت آل بویه، دستور به تجدید بنای آن داد. این بنا از آجر و گچ ساخته شد. هم چنین یک حصار برای آن ساختند. این همان عمارتی است که ابن بطوطه جهانگرد در سفر به کربلا در سال 727 ه. ق (1327 م) آن را مشاهده و در سفرنامه خود ذکر کرده است.(1)

در مراحل تاریخی مختلف، به خصوص در زمان حکومت صفویه، عثمانی و قاجاریه به بنای حرم مطهّر امام حسین علیه السلام قسمت هایی افزوده شده و تزییناتی صورت گرفته و برخی قسمت های حرم نیز تعمیر شده است.

در سال 914 ه. ق (1508 م) شاه اسماعیل صفوی صندوق نقره ای خوش ساختی را به حرم اهدا کرد. این صندوق بر روی قبر مطهّر نصب شد. هم چنین وی دستور داد تا حاشیه های ضریح را طلا کاری کنند. بدین ترتیب، برای اوّلین بار طلا کاری وارد معماری حرم شد.(1)

در سال 984 ه. ق (1576 م) علی پاشاوند زاده، والی حکومت عثمانی، به دستور مراد سوم فرمانروای حکومت عثمانی، دست به کار مرمت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و گنبد منوّر این بارگاه شد.(2)

در سال 1032 ه. ق (1623 م) شاه عباس کبیر دستور داد تا پوششی نقره ای برای ضریح امام حسین علیه السلام ساخته و نمای خارجی گنبد نیز با کاشی سبز تزیین شود. هم چنین به دستور وی، نمای داخلی گنبد نیز کاشی کاری شد.(3)

در سال 1048 ه. ق (1638 م) سلطان مراد چهارم، فرمانروای عثمانی، دستور به تعمیر و تجدید بنای گنبد حرم مطهّر امام حسین علیه السلام داد. این گنبد نیز از آجر و گچ ساخته و از خارج با گچ پوشیده شد.(4)

در عهد قاجار، گنبد حرم سه بار طلا کاری شد. آغا محمّد خان قاجار،

ص:138

مؤسس حکومت قاجاریه، اوّلین کسی بود که در سال 1207 ه. ق (1793 م) دست به کار طلا کاری گنبد شد. دومین طلا کاری گنبد در زمان حکومت فتحعلی شاه در سال 1332 ه. ق (1817 م) صورت پذیرفت. همسر فتحعلی شاه نیز دستور داد تا گلدسته ها را هم تا پایین بالکن ها طلا کاری کنند.

در سال 1276 ه. ق (1860 م) ناصرالدّین شاه قاجار دستور به تجدید بنای نمای حرم داد. او نیز فرمان داد که برای سومین بار طلا کاری گنبد تجدید شود. او ایوان بزرگی ساخت که امروزه به ایوان ناصری شهرت دارد.(1)

در سال 1281 ه. ق (1864 م) میرزا موسی، وزیر حکومت قاجاریه، دستور تجدید بنای ایوانی را داد که شاه سلیمان صفوی در قسمت شمالی صحن بنا کرده بود. این ایوان به ایوان کبیر مشهور است و ایوان صافی صفا در میان آن قرار دارد. این ایوان به نام «لیلو» و «وزیر» نیز نامیده شده است.(2)

به دلیل شکاف برداشتن ایوان میانی معروف به ایوان ناصری (به دلیل نسبت آن به بنیان گذارش ناصرالدّین شاه که نتوانست آن را به اتمام برساند)، سلطان عبدالحمید عثمانی دست به کار تجدید بنای آن در سال 1309 ه. ق (1892 م) شد. این ایوان به ایوان حمیدی نیز معروف است.(3)

از سال 1354 ه. ق (1935 م) تا سال 1367 ه. ق (1948 م) شهرداری کربلا به رغم مخالفت علما و مردم شهر، اقدام به تخریب بسیاری از بناهای مذهبی و قدیمی کرد که به صحن حرم مطهّر امام حسین علیه السلام ملحق بودند. از جمله این

ص:139

بناها می توان به گلدسته معروف العبد و صحن صغیر که در کنار این گلدسته واقع بود، اشاره کرد. استدلال آنها، احداث خیابانی بود که به حرم راه داشته باشد. این دو بنا که تخریب شدند از زیباترین آثار فرهنگی اسلامی کربلا به شمار می رفتند. علاوه بر این، عمارت های دیگری نیز تخریب شدند که از مهم ترین آنها می توان به این موارد اشاره کرد:

1. مدرسه زینبیه؛

2. مسجد جامع ناصری؛

3. مدرسه صدر اعظم نوری؛

4. مسجد جامع رأس الحسین؛

5. مدرسه سردار حسن خان؛

6. قبور سلاطین آل بویه و سایر آثار قدیمی و فرهنگی.(1)

در سال 1356 ه. ق (1937 م) گلدسته غربی موجود در ابتدای حرم که یکی از دو گلدسته ساخته شده در زمان سلطان اویس جلایری بود، خم شد. به همین دلیل، سلطان طاهر سیف الدین اسماعیلی دستور به تخریب آن و ساختن گلدسته ای دیگر از جنس آجر و گچ در همان محل داد. امّا گلدسته شرقی تاکنون پابرجاست.

هم چنین سلطان طاهر سیف الدین در سال 1360 ه. ق (1941 م) اقدام به طلا کاری نازکی بر سطح گلدسته ها کرد که این طلا کاری از سطح زمین حرم تا بالای گلدسته ها ادامه داشت.(2) در سال 1384 ه. ق (1964 م) سیّد قنبر

ص:140

رحیمی، یکی از تاجران ایرانی، تعدادی ستون از سنگ مرمر به ایوان جلویی حرم که به ایوان الذهب معروف است، اهدا کرد. در سال 1394 ه. ق (1974 م) کار جایگزینی این ستون های مرمری به جای ستون های چوبی قدیمی به اتمام رسید. قسمت هایی از این ستون های چوبی به دلیل رطوبت از بین رفته بود.(1)

در نتیجه این تغییر، جزئی زیبا و اصیل از آثار متمایز حرم مطهّر امام حسین علیه السلام از بین رفت.

در سال 1980 کار از بین بردن تمام بناهای مجاور در خارج از صحن به پایان رسید و حصاری در اطراف صحن کشیده شد که ارتفاع آن به 30/11 متر می رسد و در هر سوی آن یک در تعبیه شده است.

و نقشه کشی است. همین ویژگی باعث شده است که ضریح، مسجد و تمام رواق های اطراف آن در یک مجموعه عمارت قرار گیرند و همگی این بناها در میان زمینی واقع شوند که حرم مطهّر به خود اختصاص داده است.(1)

مهم ترین ویژگی عمارت حرم مطهّر امام حسین علیه السلام، وسعت و عظمت بنا و سبک معماری اسلامی آن است. آستان مقدّس در زمینی مستطیل شکل قرار دارد که طول آن به 125 متر و عرض آن به 95 متر می رسد. این آستان شریف دربرگیرنده بناهای حرم متبرّک است که ضریح مطهّر در میان آن واقع است. در اطراف حرم صحن وسیعی وجود دارد که از هر سو، ایوان ها بر آن مشرف اند، بر بالای ایوان ها نیز طاق های نوک تیز و ورودی ها قرار دارند.(2)

ساختمان حرم مطهّر امام حسین علیه السلام استوار و ساخته شده از آجر و گچ است. این بنا هم چنین با انواع اشیای تزیینی ساخته شده از طلا و نقره، آیینه کاری ها و کاشی کاری ها پوشیده شده است.

عمارت حرم قسمت مرکزی آستان امام حسین علیه السلام را دربرگرفته است. این عمارت به شکل مستطیلی با طول 55 متر و عرض 45 متر است و ارتفاع دیوارهای خارجی آن به 12 متر می رسد. قبر امام حسین علیه السلام در وسط ضریح قرار دارد و قلب حرم مطهّر محسوب می شود. بر روی قبر شریف صندوقی نقره ای با دری طلایی قرار گرفته است. طول این صندوق 5 متر و عرض آن 4

ص:142

متر است و ارتفاع آن به 5/3 متر می رسد. طول محوطه پیرامون ضریح نیز 14 متر و عرض آن 73/9 متر است. بر فراز این قسمت، گنبدی نیم کره ای، نوک تیز و بلند واقع است. این گنبد بر چهار ستون بسیار بزرگ قرار گرفته است که هر کدام از ستون ها از قطعه هایی مستطیلی شکل ساخته شده اند. طول هر کدام از این قطعه ها 5/3 متر و عرض آن 5/2 متر است. ارتفاع نوک گنبد از سطح زمین حرم حدود 36/29 متر است. این گنبد بر دیواره ای استوانه ای شکل و طویل واقع شده است که ارتفاع آن 6 متر و قطر آن 39/11 متر است. این دیواره دوازده پنجره دارد که هر کدام از آنها طاقی نوک تیز دارند. عرض هر کدام از پنجره ها 30/1 متر است و فاصله هر کدام از دیگری به 25/1 متر می رسد. بزرگ ترین قطر گنبد در میانه آن 22/12 متر است. نمای خارجی گنبد با لایه ای نازک از طلا پوشیده شده است، البته به جز حاشیه ای از آن که با کاشی کاریهایی به رنگ آبی تیره تزیین شده اند و بر آنها آیاتی از قرآن کریم با خط سفید نقش بسته است و مانند تاجی بر سر گنبد نمایان است. نمای داخلی گنبد با وسایل تزیینی زیبایی از کریستال و آیینه کاری های کوچک پوشیده شده است.

در اطراف ضریح مطهّر چهار رواق بزرگ وجود دارد که عرض هر کدام از آنها 5 متر و طول دو ضلع شمالی و جنوبی آنها 40 متر و طول دو ضلع شرقی و غربی آنها تقریباً 45 متر است. کف این رواق ها با سنگ مرمر سفید پوشیده شده و دیوار رواق ها نیز تا ارتفاع دو متری از همان سنگ مرمر کار شده است. مقدار باقی مانده از دیوارها و سقف ها نیز با کریستال و آیینه کاری های کوچک و خوش ساخت تزیین شده اند.

ص:143

ارتفاع سقف رواق ها 12 متر است. رواق شمالی به رواق شاه معروف است، زیرا قبر شاهان حکومت قاجاریه در گوشه ای از آن قرار دارد. این رواق به شکل مسجد است و در آن نماز به پا می دارند. رواق غربی به رواق «سیّد ابراهیم» مجاب شهرت دارد. رواقی که سمت قبله است به نام رواق «حبیب بن مظاهر اسدی»، یکی از شهدای کربلاست، زیرا قبر وی در سمت غربی این رواق قرار دارد. این چهار رواق هشت در دارند که تمام آنها به سمت صحن حرم مطهّر باز می شوند. مهم ترین این درها در میان رواق حبیب بن مظاهر واقع است و به نام باب الذهب شهرت دارد. اتاق های این رواق رو به ایوان وسیعی باز می شوند که در جلو حرم واقع است و به ایوان الذهب شهرت دارد. طول این ایوان به 36 متر و عرض آن به 10 متر می رسد. سقف این ایوان بلندترین جزء از ساختمان غیر از گنبد و گلدسته هاست و ارتفاع آن 15 متر است. این سقف بر ستون های مرمری استوار است که بر بالای آنها طاق های نوک تیزی وجود دارد. دیوارهای جلوی این ایوان با لایه ای نازک از طلا، موزائیک و کاشی کاری پوشیده شده است. در دو طرف ایوان الذهب و با کمی فاصله از خروجی های آن، دو گلدسته زیبا با پوشش نازکی از طلا واقع هستند. این گلدسته ها استوانه ای شکل هستند و ارتفاع هر کدام به 33 متر می رسد. در واقع، فاصله بام حرم تا نوک این گلدسته ها 21 متر است. قطر گلدسته ها در پایه چهار متر است. در میان هر کدام از گلدسته ها پلکانی حلزونی شکل وجود دارد که راه ورودی آن از طبقه همکف حرم است و تا ایوان مسقّف اذان که در قسمت فوقانی گلدسته واقع است، ادامه دارد. ایوان اذان بر سه ردیف ستون های مُقرنس کاری شده زیبا و درهم آمیخته استوار است.

ص:144

قسمت فوقانی گلدسته که بالای ایوان اذان واقع است نیز استوانه ای شکل است. ویژگی این قسمت طول و استحکام آن است. امّا قطر این قسمت از قطر قسمت اصلی گلدسته کمتر است و به 15/2 متر می رسد. بر نوک آن، گنبد کوچک، پیازی شکل و لبه داری وجود دارد که از قطعه های مقرنس کاری شده تشکیل شده و بر بالای گنبد نیز میله ای فلزی و طلا کاری شده قرار گرفته است.(1)

حرم مطهّر امام حسین علیه السلام هم چنین ضریح شهدایی را دربرگرفته است که در شرق قبر مطهّر واقع شده اند. این ضریح قبور تمامی این شهدا را دربردارد. در نمای این ضریح پنجره هایی نقره ای وجود دارند که با دقّت تمام ساخته شده اند. طول هر کدام از این پنجره ها 60/2 متر و عرض هر کدام 40/1 متر است.

دیوارهای خارجی آستان حسینی علیه السلام با تزیینات زیبایی از آجر و کاشی کاری مزین شده اند. بر بالای این دیوارها نمایی از کاشی کاری های آبی که بر روی آنها آیات قرآن با خط سفید نوشته شده است، به چشم می خورد. این هنر کاشی کاری، زیبایی هنر معماری اسلامی را منعکس می کند. ارتفاع این دیوارها از سطح زمین 30/11 متر است. تعداد 65 اتاق رو به روی صحن وجود دارد که مقابل هر کدام از آنها ایوانی با یک طاق نوک تیز واقع است. دیوارهای این اتاق ها از داخل و خارج با موزائیک و کاشی تزیین شده است. در اکثر این اتاق ها قبور علما و شخصیت های مذهبی وجود دارد. بالای این اتاق ها انبار هایی واقع است و سطح نسبتاً وسیعی نیز وجود

ص:145

دارد که همگی بر صحن اشراف دارند.(1)

در سال 1980 م بسیاری از این قبور به دست حکومت تخریب شدند و این اتاق ها به سالن، انبار و تسهیلات رفاهی تغییر کاربرد یافتند.(2)

سطح زمین صحن حرم مطهّر امام حسین علیه السلام از سطح زمین خارج از حرم 30/2 متر پایین تر است. این صحن دارای ده مدخل به عنوان راه ورودی است که تعدادی از آنها قدیمی هستند و تعدادی نیز در سال های اخیر ساخته شده اند. در نمای این ورودی ها طاق هایی نوک تیز قد برافراشته اند که با کاشی کاری هایی زیبا تزیین شده اند.

مهم ترین درهای قدیمی از این قرارند:

- مهمانخانه حرم مطهّر امام حسین علیه السلام؛

- دفاتر اداری؛

- صحن حضرت زینب کبری علیها السلام در تلّ زینبیّه؛

- احداث طبقه دوم ایوان های مشرف بر صحن مطهّر، به ویژه در دو ضلع شرقی و شمالی که قرار است در ساخت طبقه دوم نیز همانند ایوان های طبقه همکف، از طاق ها و تزیینات کاشی کاری استفاده شود؛

- حفاظت و ساخت آیینه کاری ها و مرمر کاری های داخل حرم مطهّر؛

- به کارگیری و حفاظت از سیستم جدید خشک کننده و تهویه هوای مرکزی؛

نظارت بر ساخت پنجره های قتلگاه؛

نظارت بر مکان های مسقّف نو ساز که در دو طرف سطح وسیع بین الحرمین واقع است، به منظور آماده ساختن آنها برای آرامش زائران؛

- نظارت بر مراکز درمانی و رفاهی زائران در نزدیکی باب القبلة صحن امام حسین علیه السلام.

علاوه بر این، طرح های متوسط و کوچک بسیاری نیز در دست اجراست، مانند ساخت اتاق ها و سالن های جدید، فوّاره ها، آبخوری ها، تسهیلات رفاهی و غیره.

دکتر مهندس سیّد محمّد علی شهرستانی پیشنهاد کرده است که صحن حرم مطهّر امام حسین علیه السلام مسقّف و به یک سالن بزرگ مرتبط با حرم تبدیل شود و جزئی از آن به حساب آید. البته اجرای این طرح، پس از ساخته شدن طبقه دوم بر فراز اتاق ها و ایوان های مشرف بر صحن، خواهد بود.

ص:150

اکثر طرح هایی که در حرم مطهّر امام حسین علیه السلام در دست اجراست، تحت نظارت کمیته اجرای طرح ها و حفاظت از عتبات با کمک آقای دکتر شهرستانی انجام می شود.

پیرامون حرم سر و سامان داده شد و ایوانی در قسمت جلویی حرم مطهّر ساخته شد.(1)

در سال 1153 ه. ق (1740 م) نادر شاه افشار هدایای بسیاری به حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام اهدا و قسمت هایی از حرم را نیز تزیین کرد.(2)

در سال 1182 ه. ق (1768 م) آقای نواب (بهراء) سقف ضریح حضرت عباس علیه السلام را اهدا کرد. این سقف با چوب درخت ساج و راش ساخته شد و ناظر بر این کار میرزا محمّد باقر راجه حائری بود. استاد اسماعیل نجّار نیز اقدام به تزیین آن کرد.(3)

در سال 1183 ه. ق (1769 م) میرزا حسین شاه زاده، وزیر نادر شاه افشار، دستور داد تا عمارت رواق جلویی حرم تجدید بنا شود. هم چنین صندوق مشبک جدیدی بنابه امر وی، برای ضریح ساخته شد.(4)

پس از رویداد وهابیها که در سال 1216 ه. ق (1801 م) رخ داد، فتحعلی شاه قاجار دستور به تجدید بنا و تعمیر گنبد حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام داد. هم چنین امر کرد تا این گنبد از خارج با کاشی کاری های رنگی پوشیده شود.(5)

در سال 1221 ه. ق (1806 م) به وسیله محمّد حسین صدر اعظم اصفهانی نمای خارجی دو گلدسته حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام کاشی کاری شد.(6)

در سال 1236 ه. ق (1821 م) محمّد شاه، فرزند عباس میرزا و نوه

ص:152

فتحعلی شاه، دستور داد تا صندوق مشبک و نقره ای جدیدی برای ضریح حضرت عباس علیه السلام ساخته شود. کار ساخت این صندوق در سال 1246 ه. ق (1831 م) به پایان رسید و بر روی قبر نصب شد.(1)

در سال 1259 ه. ق (1843 م) محمّد علی شاه، فرمانروای قلمرو «اوده» هند که پسر ماجد علی شاه بود، کاشی کاری گنبد حرم و ایوان جلویی را آغاز کرد؛ هم چنین دست به کار تجدید ساخت رواق و صندوق مشبک روی ضریح شد.(2)

در سال 1266 ه. ق (1850 م) کار تجدید بنا و تعمیر حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام به پایان رسید. این کار توسط عبدالمجید اوّل، فرمانروای حکومت عثمانی، انجام شد. ایشان که فرزند محمود دوم است، در سال 1256 ه. ق (1840 م) خلافت را به دست گرفت و در سال 1277 ه. ق (1861 م) وفات یافت.(3)

در سال 1283 ه. ق (1866 م) شیخ عبدالحسین تهرانی که به شیخ العراقین ملقب بود، از سوی ناصرالدّین شاه مأموریت یافت تا سمت غربی و قسمتی از سمت شمالی صحن را بنا کند، امّا کار ساخت قسمت شرقی و مابقی قسمت شمالی برعهده محمّد صادق شوشتری مشهور به اصفهانی گذاشته شد. این قسمت در سال 1304 ه. ق (1887 م) بنا شد. وی هم چنین

ص:153

کاشی کاری نمای خارجی گنبد را تجدید کرد.(1)

در سال 1306 ه. ق (1889 م) «عبدالحمید»، فرمانروای حکومت عثمانی، دستور داد تا سقف ایوان جلویی حرم با چوب ساج و راش تجدید بنا شود.(2)

در سال 1309 ه. ق (1892 م) احترام الدوله، همسر ناصر الدّین شاه قاجار، اقدام به طلا کاری ایوان جلویی حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام کرد. هم چنین آصف محمّد علی شاه (لکناهوری) طلا کاری مقدار باقی مانده از دیوار جلویی این ایوان را عهده دار شد.(3)

در سال 1311 ه. ق (1894 م) توسط حاج امین السلطان ساعت بزرگی بر بالای باب القبله صحن مطهّر حضرت عباس علیه السلام نصب شد. این ساعت هم اکنون نیز در همان مکان قرار دارد. سیّد علی قطب بر عملیات نصب کردن این ساعت نظارت داشت.(4)

در سال 1367 ه. ق (1948 م) حاج حسین حجّار باشی، یکی از تاجران ایرانی، سنگ فرش کردن حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام را شروع کرد. در این سنگ فرش از سنگ های مرمری استفاده شد که از ایران آورده بودند.(5)

در سال 1371 ه. ق (1951 م) نماهای جلویی صحن با کاشی های رگه داری که از ایران آورده بودند، پوشیده شد. هم چنین دیوارها و سقف حرم از داخل با کریستال، آیینه های کوچک و سایر تزیینات جالب و زیبا آراسته شد.(6)

ص:154

در سال 1375 ه. ق (1955 م) برای اوّلین بار گنبد حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام با لایه ای نازک طلا کاری شد.(1)

در سال 1385 ه. ق (1965 م) به دستور مرجع بزرگ، «سیّد محسن حکیم»، صندوق مشبک جدیدی بر روی قبر مطهّر حضرت عباس علیه السلام قرار گرفت. این صندوق با طلا و نقره ساخته شده و با آبگینه و سنگ های قیمتی تزیین شده بود.(2) در همین سال، زمینی که در مجاورت صحن واقع بود به اراضی حرم افزوده شد و در آن عمارتی به عنوان مهمانخانه حضرت عباس علیه السلام ساخته شد.(3)

در سال 1400 ه. ق (1980 م) عملیات تخریب تمام بناهای همجوار و متّصل به صحن حضرت عباس علیه السلام به اتمام رسید و حصاری در اطراف صحن کشیده شد که ارتفاع آن به 93/9 متر می رسد و از تمام جهات دارای ورودی است.(4)

بناهای آستان حضرت عباس علیه السلام در زمینی مستطیل شکل به طول 5/118 متر و عرض 60/93 متر واقع شده اند. این آستان از ساختمان حرم و صحن مطهّر تشکیل می شود. حرم در قسمت مرکزی آستان قرار دارد و طول آن به 48 متر و عرض آن به 39 متر می رسد. در مرکز حرم، ضریح و محوطه پیرامون آن واقع است که وسعتی نسبی دارد. صحن مطهّر نیز گرداگرد حرم را احاطه کرده است. در اطراف صحن حصاری وجود دارد که صحن و حرم را از خیابان های اطراف جدا می سازد.(1)

طرح و برنامه آستان حضرت عباس علیه السلام از نظر وسعت، بزرگی و عظمت عمارت و شیوه معماری اسلامی تفاوتی با آستان حسینی علیه السلام ندارد.(2) تنها تفاوت در اندازه رواق های اطراف ضریح است که مانند قلب حرم است. محوطه پیرامون ضریح تقریباً به شکل مربع است و وسعت نسبی آن به گونه ای است که طول ضلع خارجی آن به 19 متر می رسد. ویژگی آن مقدار ضخامت و ارتفاع دیوار هاست. ضریح در میانه این قسمت واقع است. این ضریح مشبک و از جنس نقره است و در کمال دقّت و زیبایی ساخته شده است. بر فراز این قسمت، گنبدی مرتفع قرار دارد که بزرگ ترین قطر آن به 16 متر می رسد. ارتفاع این گنبد از سطح زمین تا نوک میله فلزی آن 70/32 متر است. شکل آن به صورت نیم کره ای نوک تیز است که بر دیواره ای به شکل استوانه قرار می گیرد. قطر این استوانه به 30/15 متر می رسد. در این دیواره در هر سو پنجره هایی با طاق های نوک تیز وجود دارد. نمای داخلی گنبد با انواع

ص:156

تزیینات زیبا از قبیل مقرنس کاری های پوشیده با کریستال و آیینه کاری آراسته شده است. در میان دیوارهای محوطه پیرامون ضریح، چهار ورودی وجود دارد که هر کدام به یکی از چهار رواق حرم راه دارند و بعضی از این رواق ها نیز به یکدیگر گشوده می شوند. عرض هر کدام از این ورودی ها 5 متر است که اتاق ها و رواق ها بر آنها اشراف دارند. رواق ها به وسیله شش ورودی به صحن آستان گشوده می شوند که مهم ترین آنها ورودیِ رو به قبله است که به ایوان مستطیل شکل و وسیعی گشوده می شود. طول این ایوان 90/30 متر و عرض آن 90/6 متر است و به ایوان الذهب معروف است. دیوارهای این ایوان از سقف تا ارتفاع دو متری از سطح زمین با قطعات مسی پوشیده شده و قطعات مسی نیز با لایه ای نازک طلا کاری شده اند.

در دو طرف ایوان الذهب دو گلدسته استوانه ای شکل قد برافراشته اند. ارتفاع هر کدام از این گلدسته ها که به دیوار حرم متّصل اند، به 39 متر از سطح زمین می رسد. قطر آنها نیز 65/3 متر در پایه است. قسمت فوقانی و ایوان این گلدسته ها با لایه ای از طلا پوشیده شده است. امّا قسمت پایینی آنها با کاشی های زیبایی تزیین شده و در میان آنها آیاتی از قرآن کریم با خط کوفی بسیار زیبایی نگاشته شده است.

در داخل هر گلدسته پلکانی حلزونی شکل وجود دارد که راه ورودی این پلکان ها طبقه همکف حرم است و تا ایوان مسقّف اذان که در نیمه فوقانی گلدسته واقع است، ادامه می یابد. ایوان اذان نیز بر دو ردیف مقرنس کاری های زیبا و در هم آمیخته استوار است.

قسمت فوقانی ایوان اذان به شکل استوانه است. ویژگی این قسمت طول

ص:157

و استواری آن است. امّا قطر این قسمت از قطر قسمت اصلی گلدسته کمتر است و به 70/2 متر می رسد. بر نوک این قسمت یک گنبد کوچک پیازی شکل و لبه دار واقع است که روی آن میله ای وجود دارد که از گلوله های مسی با اندازه های متفاوت تشکیل شده است.(1)

نکته جالب توجّه دیگر در عمارت حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام، وجود یک تونل مستطیل شکل است که حرم را دربرمی گیرد و به مکانی ختم می شود که بدن مطهّر حضرت عباس علیه السلام مدفون است. این تونل به شکل هندسی ساخته شده است و از در یکی از رواق های پشتی حرم می توان به آن راه یافت.(2)

نمای داخلی دیوارهای صحن با موزائیک و کاشی هایی با طرح قدیمی(3) و نمای خارجی با آجر و گچ تزیین شده اند. بر بالای این دیوارها حاشیه ای کاشی کاری شده با رنگ آبی وجود دارد که بر روی آن آیات قرآنی با رنگ سفید نگاشته شده است. ارتفاع این دیوارها به 93/9 متر می رسد. تعداد 57 اتاق نیز در اطراف صحن وجود دارند که در مقابل هر کدام از آنها ایوانی با یک طاق نوک تیز قرار دارد. دیوارهای داخلی و خارجی این اتاق ها، با موزائیک پوشیده شده اند.(4)

صحن حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام هشت در ورودی دارد که ارتفاع آنها

ص:158

بین 11 تا 12 متر است. بر بالای این ورودی ها طاق هایی نوک تیز دیده می شود که با آجر و کاشی تزیین شده اند. این درها از این قرارند:

پس از سقوط نظام گذشته در 9 آوریل 2003، در کربلای معلا انجام شده اند یا هم اکنون در حال انجام هستند، می توان به این موارد اشاره کرد:

- گشودن یک ورودی جدید برای حرم به نام باب امّ البنین علیها السلام که از سمت شمال به صحن راه دارد و مخصوص بانوان است.

- گشودن یک ورودی دیگر به حرم به نام باب الامام الرضاعلیه السلام که از سمت شرقی به صحن راه دارد. این ورودی نیز مخصوص بانوان است.

- تجدید بنای مهمانخانه حضرت عباس علیه السلام که از سه طبقه تشکیل می شود: زیرزمین که مخصوص انبار مواد غذایی است، طبقه همکف که آشپزخانه است و طبقه اوّل که برای سالن غذاخوری و امور اداری کاربرد دارد.

- اجرای دکوراسیون و تزیینات مورد لزوم کتابخانه حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام (این مورد به پایان رسیده است).

- مرمّت و تعمیر بعضی قسمت های نمای حرم، به ویژه تغییر و ترمیم کاشی کاری ها.

- علاوه بر موارد بالا، تعدادی طرح متوسط و کوچک دیگر نیز در دست اجراست.

و نواده های آنها اشاره کرد. برخی دیگر از این افراد، اشخاصی هستند که مراکز مذهبی، اجتماعی و علمی مهمی در دست داشته اند از جمله علما و شخصیت های مذهبی.

به بسیاری از این بناها به اندازه بناهای اسلامی دیگر توجّه نمی شود. دلیل این موضوع ساده بودن این ابنیه است. امّا همین بناها در زمان خودشان باری مذهبی و اجتماعی داشته اند. این آرامگاه ها از نظر بزرگی و کوچکی متفاوت اند و استواری این بناها نیز به دلیل تفاوت سازندگان آنها با هم فرق می کند. زائران، به ویژه در مناسبت های مذهبی و [بعد از] زیارت کربلا و عتبات عالیات به سراغ این آرامگاه ها می روند. مهم ترین این آرامگاه ها به شرح زیر است:

کاشی کاری کرد.(1) در فاصله های زمانی مختلف نیز زیباسازی و تعمیراتی در این بنا، به خصوص در ایوان این عمارت صورت گرفت.

آن از سطح زمین حدود 7 متر است. نمای خارجی گنبد کاشی کاری شده و در میان کاشی کاری ها آیات قرآنی نگاشته شده است. بر نوک گنبد نیز هلالی فلزی و طلا کاری شده به چشم می خورد.

ضریح در اتاقی چهار ضلعی واقع است که در هر چهار سو دری وجود دارد. عرض هر کدام از این درها 2 متر و ارتفاع آنها 5/2 متر است. هریک از درها به روی رواقی گشوده می شوند که آنها نیز جداگانه به هم راه دارند. عرض هریک از رواق ها 5/2 متر است. در اطراف عمارت صحنی نیز دیده می شود. در دو طرف راست و چپ حرم اتاق هایی وجود دارد که به عمارت متّصل هستند.

صحن دو ورودی دارد که یکی، در وسط دیوار سمت راستی و دیگری، در آخر دیوار سمت چپی آرامگاه قرار دارد.

«شیخ احمد بن فهد حلی» در سال 841 ه. ق (1838 م) وفات یافت. وی در خانه خود در خیابان قبله الامام الحسین علیه السلام که به نام خیابان ابو الفهد نیز مشهور است به خاک سپرده شد. بنای آرامگاه وی نو ساز است و به امر مرجع عالی قدر سیّد محسن حکیم ساخته شده است.(1)

متر است. نمای خارجی گنبد با کاشی های زیبایی تزیین شده است. بر بالای گنبد نیز میله ای فلزی قرار دارد که از گلوله هایی با اندازه های مختلف تشکیل شده است.

در ابتدای عمارت، ایوانی با سه طاق نوک تیز وجود دارد که ارتفاع طاق میانی نسبت به سایر طاق ها بیشتر است. نمای خارجی این طاق ها با کاشی کاری تزیین شده است. بر فراز این طاق ها و در نمای خارجی آن حاشیه ای از کاشی کاری وجود دارد که بر آن آیاتی از قرآنی نگاشته شده است. در پیرامون عمارت صحنی وسیع به چشم می خورد که ایوان های عمارت از چهار طرف بر آن اشراف دارند. این ایوان های مسقّف طاق هایی نوک تیز دارند و برای استراحت زائران به کار می روند.(1)

و عرض 4 متر است. قبر اخرس بن الکاظم در مرکز این اتاق واقع است. بر روی قبر صندوق مشبک سبز رنگی از جنس آهن قرار دارد. طول این صندوق 3 متر، عرض آن 65/1 متر و ارتفاع آن 2 متر است.

این بنا دو گلدسته کوتاه دارد که ارتفاع هر کدام از سطح بام عمارت 5/1 متر است. پایه هریک از گلدسته ها مربع شکل و طول ضلع هریک از مربع ها نیم متر است. این گلدسته ها استوانه ای شکل هستند و قطر آنها به 40 سانتی متر می رسد. بر فراز عمارت گنبدی مخروطی شکل وجود دارد که تقریباً هم ارتفاع با گلدسته هاست.

«سیّد مهدی نشمی المسعودی»، یکی از اهالی بومی منطقه، ساخته شده است. زمین این عمارت، مربعی با ضلع تقریبی 17 متر است. ارتفاع آن 60/3 متر است و یک صحن داخلی روباز نیز دارد. ورودی این حرم یک در قوس دار به ارتفاع 40/2 متر و عرض 40/1 متر است. این ورودی به اتاقی دایره ای شکل با قطر 4 متر منتهی می شود و ضریح امام نوح در مرکز این اتاق واقع است. این اتاق، گنبدی با قطر 5/5 متر و ارتفاع 6 متر از سطح زمین دارد. بر فراز ورودی، دو گلدسته کوچک و استوانه ای شکل قرار دارند که ارتفاع هر کدام از سطح بام عمارت 25/1 متر است و قطر هریک به 50 سانتی متر می رسد.

آن 2 متر و ارتفاع آن از سطح بام عمارت نیز 2 متر است. نمای خارجی این گنبد به رنگ سبز است.

ابتدای عمارت، ایوانی کوچک و مسقّف به شکل مستطیل با طول 25/9 متر و عرض 5/3 متر قرار دارد. در نمای بالایی این ایوان، بر زمینه کاشی کاری های آبی رنگ، آیاتی از قرآن کریم با خط سفید نگاشته شده است.

اطراف عمارت صحنی قرار دارد که اندازه اضلاع آن نظم درستی ندارد. در مجاورت صحن نیز خانه بزرگی وجود دارد که مربوط به حرم است.

داشته اند نیز مقام اطلاق می شود؛ حتّی اگر حضور آنها در این مکان ها به اندازه به جا آوردن یک نماز دو رکعتی باشد. بسیاری از مسلمانان مشتاق هستند که نمازشان را در یکی از این مقامها بخوانند تا از برکات و خیرات این اماکن بهره مند شوند.

بعضی از مردم اصطلاح مقام را به مکان هایی اطلاق می کنند که در آنها قبر یکی از انبیا یا اولیای صالح و متقی قرار داشته باشد. اگر این نام گذاری در معنای عمومی کلمه مقام اشتباه نباشد، دست کم می توان گفت غیر متعارف است.

در شهر کربلا مقامات بسیاری وجود دارد که زائران می توانند آنها را در کوچه ها و خیابان ها بیابند، امّا بسیاری از این مقامات شهرت و عظمت خاصّی ندارند.(1)

مقامات دارای بنای ساده ای هستند که در مساحت و اندازه با هم تفاوت دارند. برخی از آنها مانند مقام امام مهدی علیه السلام و تلّ زینبیّه دارای عمارتی مستقل هستند و برخی دیگر جزئی از یک عمارت بزرگ تر به حساب می آیند؛ مثلاً شامل پنجره هایی کوچک می شوند که رمز و نشانه آن مقام هستند، مانند مقام کف العباس، علی اکبر و غیره.

بیشترِ بناهای مقامات از آجر و گچ ساخته شده اند و نمای خارجی برخی از آنها با تزیینات آجری و کاشی کاری های زیبا پوشیده شده است.

در شهر کربلا 14 مقام وجود دارد که به علّت ساخت خیابان های جدید

ص:172

و مرمت برخی از این مقامات، قسمتی از آنها از بین رفته است. اهالی این منطقه در چند سال اخیر فقط دو مقام امام مهدی علیه السلام و تلّ زینبیّه را تجدید بنا کرده اند و نسبت به برخی دیگر از این مقامات سهل انگاری شده است. مهم ترین این مقامات عبارت اند از:

مقام امام جعفر صادق علیه السلام، مقام امام علی علیه السلام، مقام امام موسی بن جعفرعلیه السلام، مقام رأس الحسین علیه السلام، مقام ام البنین علیها السلام، مقام اوّل علی اکبر، مقام دوم علی اکبر، مقام نخل مریم، مقام الحسین و ابن سعد، مقام دست راست حضرت عباس علیه السلام و مقام دست چپ حضرت عباس علیه السلام.

دو مقام امام مهدی علیه السلام و تلّ زینبیّه از برجسته ترین مقامات شهر کربلا به شمار می روند.

مربع شکل هفت متر و ارتفاع آن از سطح زمین 5/6 متر است. بر فراز این قسمت گنبدی پیازی شکل وجود دارد که قطر آن تقریباً به 4 متر می رسد و ارتفاع این گنبد از سطح زمین 5/17 متر است.

در سمت چپ ورودی، نمازخانه بانوان قرار دارد. این نمازخانه که به شکل مستطیل است، 18 متر طول و 7 متر عرض دارد و ارتفاع آن به 5/6 متر می رسد. جنب نمازخانه بانوان اتاق مؤذن و مسئول مقام واقع است که به شکل مستطیلی با طول 5 متر و عرض 4 متر است. سرویس بهداشتی و راه پله ها نیز در کنار همین قسمت قرار دارند. جنب اتاق مؤذن راهرو مسقّفی موجود است که بر صحن اشراف دارد. صحن نیز یک ورودی دارد که به خارج از مقام منتهی می شود. در گوشه ای از صحن، عمارت کوچکی به چشم می خورد که شامل یک غذاخوری بزرگ به همراه آشپزخانه است. دیواره بنا دارای چند پنجره است و نمای خارجی این دیواره با سنگ هایی سفید پوشانده شده است. بالای دیوار حاشیه ای کاشی کاری شده وجود دارد که بر روی آن آیاتی از قرآن کریم نگاشته شده است.

حسین علیه السلام همراه با خاندان خود هنگام رسیدن به کربلا در آنجا خیمه برپا کردند و مستقر شدند.(1)

خیمه گاه در منطقه ای واقع است که در گذشته، به نام محلّه آل عیسی شناخته می شد. در اواخر سال 1272 ه. ق (1886 م) این محلّه به خیمه گاه تغییر نام پیدا کرد. در برخی اسناد تاریخی این گونه آمده است که محلّه کنونی خیمه گاه تا سال 1217 ه. ق (1802 م) به مقام امام زین العابدین علیه السلام معروف بوده است.(2)

ابوطالب خان جهانگرد در زیارت خود از کربلا در سال 1217 ه. ق (1802 م) در مورد خیمه گاه می گوید: «خیمه گاه و مقام امام زین العابدین علیه السلام در فاصله ربع مایلی شهر قرار دارد. همسر آصف الدولة عمارت شایسته ای در این مکان بنا کرده است. در نزدیکی این مقام نیز، وی دست به کار ساخت کاروان سرایی شد که به دلیل وفات آصف الدولة آن را به اتمام نرسانید».(3)

برخی اسناد تاریخی به این نکته اشاره می کنند که عمارت کنونی خیمه گاه را مدحت پاشا، والی حکومت عثمانی در بغداد، بنا کرده است. این اقدام هنگام زیارت وی از کربلا در سال 1285 ه. ق (1868 م) انجام شد. زیارت مدحت پاشا از کربلا به دلیل دعوت وی از ناصرالدّین شاه قاجار و همراهان و نظامیان وی صورت پذیرفته بود.(4)

ص:176

عمارت اصلی خیمه گاه یک چند ضلعی است که ارتفاع آن حدوداً به 5/7 متر می رسد. این بنا از آجر و گچ ساخته شده است. در مرکز این بنا گنبدی قد برافراشته که قطر آن حدود 5/5 متر است و ارتفاع آن از سطح زمین عمارت به 5/8 متر می رسد. نمای خارجی گنبد با کاشی کاری های آبی پوشیده شده است. در کنار دیوارهای داخلی بنا، مکان های کوچکی به چشم می خورد که مخصوص قرائت قرآن کریم است.

و بعضی از آنها تمام اصالت فرهنگی شان را به علّت بازسازی ها و تعمیراتی که از نظر معماری و هنری کارشناسی شده نبوده، از دست داده اند. مسجدهای دیگری نیز وجود داشتند که در دهه های گذشته، اداره های دولتی به بهانه ساماندهی مجدد مرکز شهر، آنها را خراب کردند؛ با اینکه می دانستند برخی از این مساجد جزء شاهکارهای هنر معماری اسلامی کربلا به حساب می آیند.

افتخار شهرها و پایتخت های اسلامی به ساختمان قدیمی مساجد و توجّه همیشگی آنها نسبت به نگهداری، تعمیر و مراقبت از آن بناها، به این دلیل است که مسجدها جزئی از فرهنگ دینی و تمدّن آنهاست؛ ولی برخی از عوامل از جمله، نبودن کارشناس، هنرمند و معمار به تعداد کافی در بعضی از شهرها و پایتخت ها باعث شد تا بسیاری از مساجد به مرور زمان نابود شوند. مساحت مساجد شهر کربلا در مقایسه با شهرهای دیگر عراق، کوچک است، ولی در سبک معماری آنها شیوه نقشه کشی در معماری سنّتی مساجد مدّنظر قرار گرفته که همان سبک عربی اسلامی است. این سبک از ویژگی های اوّلین مساجد ساخته شده در عراق است که نقشه کشی اش به عبادتگاهی محدود می شود که سقفش روی ستون های مرمری، آجری یا چوبی قرار می گیرد و از ستون های عمودی موازی دیوار قبله تشکیل شده و محرابی که در میان دیوار واقع شده و صحن درونی رو بازی که سالن ها و ستون ها، آن را احاطه کرده اند و در گوشه ای از آن، مکانی برای وضو گرفتن وجود دارد.

بعضی از این مساجد به علّت کوچکی مساحت، حیاط یا صحن باز ندارند، به ویژه مساجدی که در بخش قدیمی شهر و اطراف دو آستان مقدّس واقع شده اند.

ص:179

از جمله پدیده های مرسومی که در بیشتر مساجد ساخته شده در شهر قدیمی کربلا وجود دارد، این است که گلدسته ندارند. به نظر می رسد، گلدسته های آستان امام حسین علیه السلام و برادرش حضرت عباس علیه السلام، تنها گلدسته هایی بوده اند که اذان را به گوش مردم می رساندند. دلیل این امر، کوچکی مساحت شهر قدیمی کربلا و نیز تسلط گلدسته های این دو آستان مبارک بر فضای شهر بود.

ویژگی بناهای مساجد شهر کربلا، استفاده از مواد ساختمانی بومی فراوان، از جمله طابوق (آجر بزرگ) به همراه گچ است که به انعطاف پذیری در ساخت زیباترین مواد تزئینی برای پوشش نمای بیرونی مساجد، شناخته می شود.

هم چنین در بیشتر مساجد شهر کربلا از تزئینات زیبای سرامیک برای پوشش درهای ورودی، دیوارهای بیرونی، گنبدها و گلدسته ها اگر وجود داشته باشد استفاده می شود. دیوارها، ستون ها و سقف ها در بیشتر مساجد با مواد تزئینی گچ و سرامیک زینت داده می شود، هم چنین با نوشته هایی از آیات قرآن کریم به چند نوع خط، به خصوص خط زیبای کوفی و نیز تزئینات ساده مهندسی.

علاوه بر استفاده از مواد ساختمانی بومی، از سنگ مرمر، سنگ های رنگارنگ و چوب های کمیاب وارداتی نیز در پوشش و تزئین بسیاری از مساجد کربلا استفاده شده است. گفتنی است هیچ منطقه یا خیابان اصلی بدون مسجد نیست و این شهر افزون بر صد مسجد دارد.

مهم ترین مساجد شهر کربلا و مساجدی که در طول دوره های مختلف، قسمتی از آنها به علّت احداث خیابان های جدید در مرکز شهر نابود شده است، از این قرارند:

ص:180

مدرسه ای دینی که به همین نام است چسبیده بود. قسمتی از این مسجد با مدرسه چسبیده به آن، به علّت احداث خیابان الحائر که روضه حسینی را دربرمی گیرد، ویران شد.(1)

است و توسط سیدعلی طباطبایی صاحب الریاض در سال 1210 ه. ق (1796 م) بنا و بعد از وفاتش، به اسم نوه اش سیّد علی نقی طباطبایی شناخته شد. این مسجد دفعات زیادی تعمیر شد و سرانجام در سال 1382 ه. ق (1962 م) با اجازه سیّد مهدی شیرازی، مرجع دینی، و با همکاری علاّمه شیخ محمّد کرباسی به سبک معماری جدید تجدید بنا شد.

ماهی پسر کلیب، بزرگ خاندان کربلایی معروف به آل ماهی جیلاوی، در سال 1299 ه. ق (1882 م) آن را احداث کرد. این مسجد خراب شد، ولی در سال های اخیر، حاج مجید عبایچی آن را بازسازی کرد.

براساس برخی منابع، معزالدوله و بقیه پادشاهان آل بویه در زمان دولت های عباسی، به منظور برپایی عزاداری امام حسین علیه السلام و ارائه آن به شکل دسته هایی در خارج از خانه ها، تلاش هایی کردند. زن ها شب ها خارج می شدند و مردها هم روزها سر و پا برهنه برای تسلیت و همدردی به علّت شهادت امام حسین علیه السلام و درخواست مجدد دولت عدل و ایمان و حق و انقلاب علیه ستمگران بیرون می آمدند.

در دوره فاطمیان مصر، دوره حمدانی در حلب در زمان سیف الدوله حمدانی، دوره صفویه در ایران و دوره های پادشاهی در کشورهای دیگر مثل کشورهای ترک زبان و هندوستان، مکان هایی احداث شد که عزاداری امام حسین علیه السلام در آنجا برپا می شد. این اماکن نزد مردم عرب به «حسینیه»، نزد مردم هندوستان به «امام باره» و در بین ایرانی ها و ترکان به «ماتم سرا» نامگذاری شد. حسینیه ها به اسم «عزا خانه»؛ «عزاداری حسین» یا «انجمن حسین» نیز نامیده می شوند و در جاهایی ویژه و زمان هایی معینی از سال، به خصوص در دو ماه محرم و صفر برنامه هایی دارند.(1)

بعضی منابع تاریخی ذکر می کنند که ایرانیان و هندی ها در توسعه ساختمان حسینیه ها همکاری داشته اند؛ تا جایی که حسینیه هایی همانند حسینیه های کشورشان در عراق ساختند و آنها را وقف کردند و برای هریک از آنها مسئول و سرپرستی قرار دادند. این توسعه در سبک و نقشه کشی ساختمان نمود پیدا می کرد؛ به گونه ای که حسینیه ها دارای صحن (حیاطی

ص:188

روباز) شدند که اتاق های مسافران، آن را دربرگرفته بود. هم چنین منبری به سالن نمازخانه که نماز جماعت در آنجا برپا می شد، اضافه شد. به علّت این گسترش و توسعه، وضعیّت هر حسینیه از نظر کوچکی، بزرگی و کیفیّت با توجّه به اختلاف [سلیقه] سازندگان آن، با حسینیه های دیگر فرق می کرد.(1)

در حسینیه ها در کنار عبادت خداوند، سخنرانی ها و نشست ها و نیز جشن هایی، به ویژه در مناسبات دینی برگزار می شود. البته در بیشتر اوقات، برای ادای فریضه نماز مسجد ساخته می شود. در حسینیه ها هم چنین سالن های وسیع و اتاق های بزرگی وجود دارد که برای اهداف پژوهشی تحقیقی به کار می روند.(2)

در بعضی از حسینیه ها در کنار سالن های درس، قسمتی از ساختمان برای سکونت داوطلبان علوم دینی و هم چنین سالنی برای غذاخوری و سرویس های عمومی مربوط به آن در نظر گرفته شده، طوری که تا حد زیادی شبیه انجمن های دینی شده است. بسیاری از حسینیه ها به گونه ای طرّاحی شده اند که هم زمان، زنان و مردان می توانند از آن استفاده کنند. گاهی برای هر کدام از آنها، سالنی در نظر گرفته می شود و گاهی هم طبقه همکف برای مردان و طبقه اوّل برای زنان مورد استفاده قرار می گیرد.

بسیاری از حسینیه های شهر کربلا با سرمایه گذاری ساکنان بعضی شهرهای عراق ساخته شده است. دو سال زائران پس از زیارت اماکن مقدّس، به خصوص در ده روز اوّل ماه محرم الحرام و نیز در اربعین حسینی، از این

ص:189

حسینیه ها استفاده می کنند.

یکی از نقاط ضعف بیشتر حسینیه های موجود در کربلا که توسط ساکنان شهرهای عراق ساخته شده اند، این است که در طول سال غیر از زمان زیارت ها بسته است و برای هیچ هدف مفیدی استفاده نمی شود.

کاروان های عزاداران حسینی حرکت خود را از حسینیه ها آغاز می کنند. این کاروان ها منحصر به اهالی شهر کربلا و مناطق اطراف آن نمی شود، بلکه ساکنان شهرهای عراق و کسانی که از کشورهای اسلامی دیگر آمده اند، نیز در بین آنها حضور دارند.

حسینیه ها که ساختمان های دینی محسوب می شوند، با ویژگی های معماری شان که در میدانی بزرگ و باز تجسم یافته، شناخته می شوند. در بیشتر اوقات، در وسط میدان، حوضی با فواره آب به چشم می خورد و تعدادی درخت نیز در اطراف کاشته می شود. سالنها، اتاق ها، نمازخانه و اماکن عمومی دیگر، میدان را دربر می گیرند. در طبقه فوقانی حسینیه، اتاق ها و قسمت های الحاقی آن وجود دارند. از این طبقه، اغلب برای خوابیدن و مطالعه استفاده می شود.

ساختمان حسینیه ها در کربلا مدل معماری اسلامی شان را حفظ کرده اند و مواد ساختمانی بومی فراوانی در ساخت آنها به کار برده شده که طابوق از آن جمله است. از این نوع آجر برای ساخت زیباترین تزئینات ساختمانی مثل طاق (قوس ها)، گنبدها و سقف های گنبدی و سایر شکل های ساختمانی که از مشخصات ساختمان های دینی است استفاده می شود.

در حسینیه های جدید که از دهه 50 احداث شده اند، از سیمان و تیرآهن

ص:190

استفاده شده، ولی در عین حال، ویژگی معماری اسلامی شان محفوظ مانده است. دیوارها و سقف های بیشتر حسینیه ها از داخل با گچ و کاشی هایی زینت یافته اند که در میان آنها نوشته هایی از آیات قرآن کریم و احادیث گرانقدر چشم را می نوازد.

مهم ترین حسینیه های جهان اسلام عبارت اند از:

در شهر کربلا، بسیاری از حسینیه های قدیمی و جدید در مکان های گوناگون پخش شده اند که از نظر مساحت با هم فرق دارند و بیشتر آنها بعد از مارس (1991 م) توسط دستگاه های دولتی از بین رفتند و تعداد اندکی از آنها باقی ماندند، مثل حسینیه فیضی که متعلّق به طایفه بهره است. گفتنی است بیشتر حسینیه ها در طول سه سال اخیر بازسازی شده اند.

مهم ترین حسینیه های ساخته شده در کربلا از این قرارند:

سالن بزرگی که برای برگزاری جشن ها و مجالس و برپایی نماز مورد استفاده قرار می گیرد و در وسط آن سقفی وجود دارد که طبقه اوّل را می پوشاند. طبقه اوّل شامل 160 اتاق با سرویس های عمومی برای سکونت زائران است. رو به روی اتاق ها، راهرو هایی مشرف بر طبقه هم کف وجود دارد. رژیم سرنگون شده (صدام) بعد از انتفاضه مارس (1991 م) اقدام به تخریب کامل این حسینیه کرد.

وسط هریک، فواره آبی به چشم می خورد که اغلب برای وضو گرفتن استفاده می شود. این بنا شامل دو طبقه متشکل از دویست اتاق با سرویس عمومی است که در هر دو طبقه تقسیم شده اند. هم چنین دارای سالن بزرگی است که برای برپایی مجالس و اقامه نماز مورد استفاده قرار می گیرد.

زمانی گوناگون محل استقرار دانشمندان بزرگ و فقیهان و محل تدریس آنها بوده است.

برجسته ترین مشخصه این شهر طی قرن های گذشته، آموزش های دینی با ویژگی سنّتی در تدریس است که «نظام حلقه ها» نامیده می شود. این روش که در بیشتر حوزه های علمیه شهرهای اسلامی معتبر است، هم اکنون نیز در مدرسه های نظامیه، اتابکیه، مستنصریه و نیز در الازهر و مساجد زیتونیه و القرویین جریان دارد.

در ابتدا، این آموزشها در ایوان ها، صحن و اتاق های آستان حسینیه و عباسیه علیهما السلام ارائه می شد، هم چنین در خانه های علما که غالباً دارای اتاق های بزرگی است که به همین منظور مهیا شده است. بسیاری از دانشمندانی که در زمینه فقه، اصول، فلسفه، پزشکی، نجوم، نحو، ادبیات و علوم متخصص شده اند، همین آموزشها را گذرانده اند.(1)

مدرسه های اسلامی با روی کار آمدن حکومت آل بویه در ایران و عراق، تأسیس شدند. در این مدارس در تمام شهرهای زیر سلطه آنها به خصوص در شهرهای شیعه نشین، فقه امام جعفر صادق علیه السلام تدریس می شد. عضد الدولة، از خاندان آل بویه، هنگام دیدار از شهر کربلا و بازسازی بنای بارگاه امام حسین علیه السلام در سال 369 ه. ق (980 م)، اوّلین مدرسه عراق را در این شهر به نام «عضدیه» احداث کرد. این مدرسه در کنار مسجد رأس الحسین قرار دارد که آن را نیز عضد الدوله در نزدیکی باب السدرة یکی از درهای آستان حسینی، ساخته است.

ص:196

این مدرسه تا زمان دوره صفوی تحت حمایت و توجّه بود، امّا بعد از فروپاشی دولت صفوی رو به ویرانی نهاد. سرانجام در سال 1354 ه. ق (1935 م) به علّت احداث خیابانی که آستان حسینی را احاطه می کرد، این مدرسه کاملاً ویران شد.

عضد الدوله در سال 371 ه. ق (982 م) مدرسه دیگری در شهر کربلا در کنار صحن کوچک بنا کرد و این صحن کوچک را نیز از سمت شرق به صحن روضه حسینی ضمیمه کرد. این صحن کوچک آرامگاه سلاطین آل بویه است. امّا این مدرسه و صحن کوچک نیز در تاریخ 24/11/1948 از بین رفتند.(1)

بسیاری از منابع تاریخی اشاره می کنند که ساخت مدارس اسلامی به دوره سلجوقیان که بعد از آل بویه به حکومت عراق رسیدند، برمی گردد. آنها اوّلین کسانی بودند که چنین مؤسسه هایی را ساختند و آنها را مکانی برای نماز خواندن در نظر گرفتند که در عین حال، مؤسسه علمی هم بودند. طبق این منابع، اوّلین مدرسه ای که توسط سلجوقیان در عراق ساخته شده، مدرسه نظامیه بغداد است که نظام الملک، وزیر «آلب ارسلان» سلطان سلجوقی و پسرش سلطان ملک شاه، در سال 459 ه. ق (1067 م) آن را بنا کرد.(2)

با بررسی این دو تاریخ که منابع آن را ذکر کرده اند، مشخص می شود که مدرسه عضدیه در کربلا، نود سال قبل از مدرسه نظامیه احداث شده است

ص:197

و این مدرسه باید اوّلین مدرسه اسلامی ساخته شده در عراق باشد.

«ابن بطوطه»، جهانگرد مشهور، هنگام دیدار از کربلا در سال 727 ه. ق (1327 م) به وجود مدرسه بزرگ و مسجد ممتازی اشاره کرده که در آن برای هر مهمان و مسافری غذا وجود دارد. مدرسه ای که او به آن اشاره کرده، «مسجد و مدرسه ابن شاهین» چسبیده به ساختمان های آستان حسینی است که تعداد زیادی از جویندگان علم به این مسجد که به مدرسه علمی و دینی مهمی تبدیل شده بود رفت و آمد می کردند. ولی مسجد مورد نظر ابن بطوطه مسجد «دار السیاده» است که محمود غازان خان آن را ساخته و برای فقیران و افراد تهیدست وقف کرده است.(1)

توسعه جنبش فکری و دینی و گسترش آن در قرن 12 هجری، علاوه بر افزایش تعداد طلاب به خصوص از کشورهای مختلف اسلامی، باعث گسترش مدارس علمی دینی در کربلا شد.(2) لذا با آغاز توسعه این مدارس، ویژگی ها و مشخصه های خاصّی نیز از لحاظ استقلال ساختمان، مهندسی معماری، افزودن قسمت های داخلی برای طلاب و توسعه روش های تدریس در آنها پدیدار شد. این مدارس جدا از حلقه های مساجد و جلسه های علمی در خانه ها بودند. آنها به مکانی خاص برای تدریس تبدیل شدند؛ هم چنان که در یک واحد معماری و اداری کامل مکانی برای سکونت درنظر گرفته می شود.(3)

ص:198

شیوه تدریس در مدارس و انجمن های علمی دینی شهر کربلا و نیاز به وارد کردن برخی از واژگان و علوم معاصر در خط مشی های آن، به تناسب تحوّل در تصمیم ها و مقررات روز بود؛ هم چنین با تربیت بسیاری از کادر ها و هیأت های پربار علمی و اسلامی، به کشورهای اسلامی یاری می رساند.

صحبت درباره جنبش علمی و مدارس و انجمن های دینی در شهر کربلا خود به خود ما را به بحث مرجعیّت دینی می کشاند. وظایف علمی مرجع جدا از وظایف اداری اش، در این موارد نمود پیدا می کند:

1. اداره امور آموزش دینی در مرکز اصلی و مراکز مربوط به آن؛

2. ایراد سخنرانی های علمی سطح بالا در زمینه های مختلف؛

3. تعیین نمایندگان مرجعیّت در نقاط مختلف جهان اسلام (براساس شرایط و مقتضیات روز)؛

4. جواب دادن به سؤالات و استفسار ها؛

5. پرداخت حقوق ماهیانه استادان و طلاب؛

6. ساخت مدارس و انجمنهای علمی برای تحصیل و سکونت طلبه ها؛

7. ساخت کتابخانه های عمومی، بیمارستان ها و نوانخانه ها و سایر خدمات اجتماعی عام المنفعه.(1)

هریک از این فعّالیّت ها، سرمایه گذاری ها و نظارتها، مستقل و جدا از دولت انجام می شود و اجازه دخالت به آن داده نمی شود. در واقع، جنبش علمی دینی در کربلا یک مؤسسه مستقل شهری است.

مدارس دینی کربلا، دارای صفات و ویژگی های معماری خاصّی هستند

ص:199

که با هدفی که برای آن ساخته شده اند، هماهنگی دارند. هم چنین طرّاحی آنها نشان دهنده نوعی سبک معروف معماری در عراق است که به علّت نسبتش به شهر حیره که نزدیک کوفه است، «سبک حیری» نامیده می شود. در نقشه این سبک، صحن (حیاط رو باز یا فضای باز داخلی) جایگاه اوّل را دارد. سپس ایوان های سقف دار و روباز، اتاق ها، نمازخانه، راهروها و درهای ورودی در مکانی که همه سرویس های ساختمان رو به آن هستند، قرار می گیرند. این هماهنگی در ساخت مدارس اسلامی نشان دهنده نظامی است که در بناهای اسلامی از آن تبعیت می شود و نیز، شیوه طرّاحی عمرانی که براساس نیازهای زندگی اجتماعی زمان بوده است.

در وسط حیاط، اغلب حوضی با فواره آب قرار دارد که بیشتر برای وضو گرفتن از آن استفاده می شود و گاهی یک یا چند، درخت نیز دیده می شود. نمای بیرونی تنها شامل درهای ورودی می شود که گاهی پنجره هایی نیز در آن وجود دارد. در نمای بیرونی برخی مدارس دینی و روی سطح مشخصی از دیوارها، شکل های تزئینی از آجر دیده می شود که ظاهری زیبا و جالب به این ساختمان ها داده است. در ساخت مدارس دینی کربلا از طابوق (آجر بزرگ) و گچ استفاده شده است. این مدارس از داخل، با سرامیک رنگی و گچ که در میان آنها نوشته هایی از آیات قرآن کریم به چشم می خورد، زینت داده شده اند، هم چنین با مواد تزئینی گوناگون چوبی که پنجره ها و آشپزخانه ها را با شیشه های رنگی زیبا می پوشانند.

در اطراف شهر کربلا، 25 مدرسه و انجمن علمی دینی پراکنده شده اند که بیشتر شامل اتاق هایی برای سکونت دانشجویان هستند و زیر نظر مرجعیّت

ص:200

دینی در مراحل مختلف زمانی ساخته شده اند. بعضی از آنها به اسم همان مرجع نامیده شده که این مراجع از مهم ترین آنها هستند: وحید بهبهانی، شیخ یوسف بحرانی، امیر سیّد علی طباطبایی صاحب الریاض، سیّد ابراهیم پسر محمّد باقر قزوینی صاحب الضوابط، سیّد محمّد مجاهد، شریف العلما، شیخ مرتضی انصاری، سیّد محمّد مهدی بحرالعلوم، شیخ محمّد تقی شیرازی رهبر انقلاب العشرین، سیّد حسین طباطبایی قمی، سیّد محمّد هادی میلانی و سیّد میرزا مهدی شیرازی. بسیاری از دانشمندان، فقیهان و مراجعی که در فقه، اصول، فلسفه، ادبیات و علوم قرآنی تخصص یافته اند، از انجمنهای علمی این مراجع، فارغ التحصیل شده اند.

خانم دیولافوا، جهانگرد معروف فرانسوی، در دیدارش از کربلا با همسرش در سال 1299 ه. ق (1881 م)، این شهر و مؤسسه های علمی دینی اش را تحسین کرده و گفته است: «به راستی کربلا یکی از مراکز مهم تشیع به حساب می آید و عبارت است از دانشگاهی بزرگ و دینی که از تعدادی مدرسه بزرگ دینی تشکیل شده است و جویندگان علم از همه نقاط جهان اسلام به آن روی می آورند و بیشتر سال های زندگی خود را در آنجا سپری می کنند.)(1)

ولی متأسفانه، بسیاری از این اماکن تاریخی به خصوص آنهایی که در اطراف آستان حسینی و عباسی بودند، در دوره های مختلف به دلیل ساخت خیابان های جدید از بین رفتند و بخشی از آنها هم به علّت بی توجّهی و عدم تعمیر و نگهداری رو به ویرانی نهادند.

ص:201

علاوه بر مدارس علمی دینی، مدرسه هایی وجود داشت که توسط ساکنان کربلا و نیز کشورهای اسلامی و مسلمانان هندی برای اقلیّت مهاجری که به منظور تحصیل علوم دینی به این شهر می آمدند، ساخته شدند. در بعضی از این مدارس، عثمانی ها و ایرانیان ساکن بودند.

تدریس زبان عربی در همه این مدارس مشترک بود. علاوه بر این، هر کدام از این مدارس به یک یا چند زبان مشخص اختصاص می یافت. از مشهورترین آنها می توان به این مدارس اشاره کرد: مدرسه جعفری اوّل، تأسیس در سال 1332 ه. ق (1914 م)، مدرسه حسینی (1327 ه. ق/1909 م) و مدرسه رشیدی که در سال 1328 ه. ق (1910 م) تأسیس شد.(1)

از زمان تأسیس دولت جدید عراق در سال 1921 م، حکومت شروع به ساخت مدارس رسمی کرد که در کنار مدارس دینی و بومی، آموزش مردم شهر کربلا را به عهده داشت.

مشهورترین مدرسه های علمی دینی شهر کربلا از این قرارند:

این مدرسه شامل هفتاد اتاق می شود و دیوارهای آن با تزئینات جالب مهندسی که نوشته هایی از آیات قرآن کریم بالای آنها قرار دارد، پوشیده شده است. در تاریخ 18 نوامبر 1948 و در دوره عبدالرسول خالصی، استاندار وقت کربلا، قسمتی از این مدرسه تخریب شد.(1) و بقایای آن تا مارس 1991 باقی ماند. سرانجام این مدرسه، در جریان تخریب مرکز شهر توسط دستگاه های دولتی از بین رفت.

صدراعظم که در سال 1268 ه. ق (1852 م) در گذشت، آن را ساخت. این مدرسه نیز در دوره طاهر قیسی، استاندار وقت کربلا، در سال (1948 م) به علّت احداث خیابان الحائر که در محدوده آستان حسینی است، ویران شد. از جمله استادان این مدرسه در آن زمان، می توان به شیخ عبدالقاسم خوئی اشاره کرد که در سال 1364 ه. ق (1945 م) در گذشت و نیز سیّد عبدالوهاب که شاعر بود و در سال 1322 ه. ق (1904 م) فوت کرد.(1)

کتابخانه ای عمومی دارد که به نام «کتابخانه جعفری» شناخته می شود. این مدرسه، مجله ای به نام اجوبة المسائل العلمیه چاپ می کند و دانشمندان و فقیهان بزرگی در این مدرسه آموزش دیده اند و علاّمه شیخ جعفر رشتی از اساتید آن است.

می شد. این مدرسه نیز در سال (1980 م)، به دلیل احداث خیابان بین دو حرم، از بین رفت.

می روند. این مدرسه (بعدها) به تسخیر مقامات نظام سرنگون شده (صدام) درآمد.

ابو الفهد قرار دارد و آرامگاه دانشمند، شیخ احمد پسر فهد حلّی اسدی که در سال 841 فوت کرد را دربرگرفته است. این مدرسه در سطح وسیعی از زمین بنا شده است. این مدرسه شامل نمازخانه و میدانی بزرگ و روباز می باشد که ضریح را دربرگرفته است. اتاق هایی که در هر دو طبقه پخش شده اند و تعداد آنها به 40 اتاق می رسد و طلاّب علوم دینی در آن ساکن هستند، این میدان را احاطه کرده است. این مدرسه هم چنین کتابخانه ای عمومی به نام «مکتبة الرسول الاعظم» دارد. مدرسه ابن فهد حلّی، دوبار تجدید بنا شده و آخرین بازسازی آن، به دستور سیّد محسن طباطبایی حکیم صورت گرفته است.

این کتاب رو به روی این مدرسه قرار داشت. این مدرسه به دستور سیّد محسن طباطبایی، مرجع دینی، برای وقف و اهدا به طلاب علوم دینی در کربلای مقدّس و نجف اشرف ساخته شده است. دو طبقه دارد که 22 اتاق را شامل می شود و در سال 1403 ه. ق (1983 م) نظام سرنگون شده (صدام) آن را تصرف کرد.

سیّد مهدی شیرازی، مرجع دینی، در سال 1375 ه. ق (1955 م) این مدرسه را با کمک و همکاری آیت اللَّه شیخ جعفر رشتی، آیت اللَّه شیخ محمّد کرباسی، آیت اللَّه سیّد محمّد شیرازی، آیت اللَّه سیّد محمّد صادق قزوینی و برخی از بزرگان کربلا ساخت. حاج محمّد باقر راجا به عنوان اوّلین مدیر آن تعیین شد و بعد از او، علاّمه سیّد مرتضی قزوینی و سپس سیّد محمّد طباطبایی روی کار آمدند.

این مدرسه بعد از تجدید بنای آن در دوره علاّمه سیّد حسین بروجردی، به مدرسه ای دینی تغییر یافته و بعد از درگذشت علاّمه بروجردی، تولیت آن به آیت اللَّه سیّد عبدالهادی شیرازی سپرده شد.

بعدها مدرسه امام صادق علیه السلام به ساختمان مخصوصی که در خیابان القبلة قرار دارد، انتقال یافت. این مدرسه متشکل از 2 طبقه و 6 اتاق است که طلاب در آنجا، زبان عربی و برنامه های دینی را در کنار برنامه هایی که در مدارس رسمی تعیین شده، یاد می گیرند. این مدرسه در سال 1411 ه. ق (1991 م) به بهانه تعریض خیابان القبله تخریب شد.

ص:214

علاوه بر مراعات جنبه های هنری، جغرافیایی و اجتماعی در ساخت این بناهای تاریخی که خود نیز به تأثیر از شیوه های مختلف معماری اسلامی هم چون مینا کاری ها، تزئینات آجری، کاشی کاری ها و تزئینات چوبی متنوع به ویژه، پنجره های چوبی تزئینی و … پدید آمده، جنبه های اقتصادی نیز در ساخت این بناها مورد توجّه قرار گرفته اند.

تعدادی از این بناهای تاریخی، کاملاً به شکل قدیمی زمان تأسیس خود، باقی مانده اند. برخی از آنها نیز با وجود بازسازی ها و تعمیرات، دستکم بخشی از ویژگی های معماری قدیمی خود را حفظ کرده اند. امّا بعضی از این بناها، به دلیل بازسازی های پی درپی، اصالت تاریخی خود را از دست داده و بسیاری دیگر نیز کاملاً از بین رفته اند.

در این فصل، شیوه های معماری بناهای تاریخی شهر کربلا را مورد بررسی قرار می دهیم. این بناها عبارت اند از: بازارها و بازارچه ها، کاروانسرا ها، حمّام های عمومی، خانه های قدیمی و قلعه اخیضر.

و مورد توجّه کاروان های مختلف بوده اند؛ طوری که تا قبل از سال 236 هجری (850 م) که متوکل دستور نابودی بنای بالای قبر و اطراف آن را صادر کرد، بسیاری از زائران در کنار حرم مطهّر امام حسین علیه السلام سکونت دائمی میگزیدند و تنها بعضی از آنها به وطن خویش بازمی گشتند».(1)

در دوره آل بویه، عضد الدوله به بازسازی حرم مطهّر امام حسین علیه السلام در سال های 369 تا 371 هجری (982 - 980 م) پرداخت. وی هم چنین در سال 372 هجری (983 م) برای اوّلین بار حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام را بنا و خانه ها و بازارهای جدیدی نیز در این شهر تأسیس کرد. به همین علّت در این دوره بازارهای این شهر در منطقه بین الحرمین تشکیل می شدند.(2)

بازارهای تاریخی و قدیمی شهر کربلا که جزئی از بخش های اجتماعی این شهر به شمار می آیند، شهرت خاصّی به آن بخشیده اند. این بازارها ارتباط نزدیکی با حرمهای مقدّس دارند و در اطراف آنها واقع شده اند. تعدادی از این بازارها، تا درهای ورودی حرمهای مقدّسه نیز کشیده شده اند و زائران برای ورود به حرمهای، باید از این بازارها عبور کنند. بنابراین، می توان گفت جنبه های مادّی زندگی ساکنان و زائران این شهر، با جنبه های معنوی زندگی آنها درآمیخته است. برخی از این بازارها در گذشته و در مناسبت های مذهبی و دینی، گذرگاه هیأت های حسینی و گاهی نیز محل عبور گروه های تشییع کننده بودند.(3)

ص:217

علاوه بر این بازارهای مرکزی تاریخی، بازارهای سنّتی نیز در این شهر وجود دارند که محورهای تجاری فرعی به شمار می آیند، زیرا از یک سو، با بازارهای مرکزی و از سوی دیگر، با مناطق مسکونی در ارتباط هستند.

گردشگران و خاورشناسان بسیاری، بازارهای شهر کربلا را مورد بررسی قرار دادند. پدرو تکسیرا، جهانگرد پرتغالی، بعد از دیدن این شهر در سال 1013 هجری (1604 م)، در وصف بازارهای آن گفت: «در فصل های معینی از سال، زائران بسیاری از همه مناطق جهان به این شهر وارد می شوند، خرید و فروش رونق و نشاط بسیاری می یابد و هرگونه مواد ضروری، کالاهای تجاری کشورهای دیگر، کالاهای محلّی، سنّتی و مذهبی در شهر به چشم می خورند. به همین علّت، شهر کربلا محل دیدار تاجران بزرگ بسیاری است که از قسمت های مختلف جهان به آنجا قدم می گذارند».

تکسیرا درباره معماری بازارهای کربلا نیز گفت: «این بازارها به شکل طاق های بسیار محکم بنا شده اند».(1) در کتاب Persian Gulf نیز آمده است: «بازار اصلی و مرکز کنونی شهر کربلا که شمال و جنوب شهر را از هم جدا می کند، در واقع همان دکان های سرپوشیده ای هستند که در گذشته در منطقه بین الحرمین وجود داشتند».(2)

خانم ستیفنس، جهانگرد انگلیسی، نیز بعد از اینکه در سال 1337 هجری (1919 م) از شهر کربلا دیدن کرد، درباره بازارهای کربلا و هم چنین بازار سرپوشیده ای که مردم اجناس شان را در آنجا به معرض فروش می گذاشتند،

ص:218

مطالبی بیان کرد. که درباره بازارهای محلّی کربلا چنین گفته است: «این بازارها مملو از سبزیجات، میوه های مختلف، انواع خرما و هم چنین بادام و گردو هستند».(1)

بازارهای کربلا با تقسیم بندی خاصّی که داشته، هر قسمت به کالای معینی اختصاص می یافت. این تقسیم بندی و تنوع یکی از ویژگی های بارز بازارهای اسلامی بوده است. بازارهای قدیمی شهر کربلا هم چون موزه های مردمی و اسلامی هستند که به ندرت می توان نمونه آنها را در شهرهای دیگر یافت.(2)

در داخل و مقابل بازارها نیز خانه های قدیمی و زیبا، حرمهای کوچک، بازارچه ها و کاروانسرا های بسیاری وجود داشتند که یکی از اماکن مهم تاریخی این شهر به شمار می آمدند.

بازارهای کربلا، از مظاهر مهم معماری و یکی از نیازهای ضروری مردم این شهر بودند که ویژگی های خاص و تکامل و گسترش معماری آنها، در گسترش شهر نیز نقش عمده ای داشته است. این بازارهای قدیمی علاوه بر آنکه در بعد اقتصادی زندگی مردم مؤثر بوده، در زندگی اجتماعی و سیاسی آنها نیز تأثیر بسزایی داشته اند، زیرا بخش های مختلف جامعه با فعّالیّت در این بازارها، با یکدیگر ارتباط برقرار می کردند.(3)

ص:219

از طرف دیگر، چون ساکنان این شهر، کالاها و خدمات مختلفی را با ساکنان مناطق روستایی و ییلاقی اطراف مبادله می کردند، این بازارها در گسترش شهر و ارتباط با قسمت های هم جوار نیز نقش عمده ای ایفا می کردند.

بازارهای شهر کربلا و به طور کلّی بازارهای عراق، در زمان تأسیس شهر بنا شده، سبب از بین رفتن بسیاری از مشکلات عمرانی و مسکونی آن دوره شدند.(1) این بازارها از لحاظ معماری و ساخت، با بازارهای سایر شهرهای عربی و اسلامی تفاوت زیادی نداشتند، زیرا شرایط محیطی و آب و هوایی مشابهی که بر این شهرها حاکم بود، بازارهای مخصوص خود را می طلبید. این بازارها تنگ و تقریباً مستقیم بوده و در دو طرف آنها مغازه های مختلف قرار داشتند. بیشتر آنها نیز سرپوشیده بودند تا از باران، آفتاب و باد در امان بمانند.(2)

در ساخت این بازارهای قدیمی و بازارچه ها، اصول اساسی مراعات شده بود. برای مثال، نور کافی با کمترین حرارت ممکن، در این بازارها وجود داشت. تهویه بازارها نیز به راحتی صورت می گرفت. هم چنین ساخت این بازارها به گونه ای بوده است که حرکت عابران و وسایل نقلیه ای که در آن زمان مورد استفاده قرار می گرفتند به راحتی امکان پذیر باشد.(3)

ص:220

یکی دیگر از ویژگی های بازارهای قدیمی شهر کربلا، معماری ساده آن به خصوص طاق ها و سقف های آجری محکم، نمای بیرونی بازار و معماری محلّی و داخلی آنها بوده است. عدم توجّه کافی به این بازارهای تاریخی و بی دقّتی در محافظت و بازسازی آنها، سبب شد که این بازارها بسیاری از خصوصیّات و ویژگی های زمان تأسیس خود را از دست بدهند. سقف های آجری محکم آنها نیز جای خود را به سقف های چوبی که با صفحه های فلزی پوشیده شده اند، دادند.(1)

از دهه 70 قرن گذشته نیز، به دلیل تأسیس خیابان های جدید و ویرانی های شهر، بسیاری از بازارهای تاریخی و قدیمی هم چون بازار تجار، بازار حسین علیه السلام، بازار عباس علیه السلام، بازار باب القبله و … از بین رفتند. امّا تعدادی از بازارهای مرکزی و قدیمی هنوز در شهر کربلا وجود دارند که آنها نیز به دلیل بازسازی های غیر اصولی معماری، بعضی از ویژگی های تاریخی به ویژه سقف های خود را از دست داده اند. بازار عرب، بازار میدان، بازار مخیم و بازار باب السلالمة نمونه هایی از این بازارها هستند.

بازار تجّار، بازار عباس علیه السلام و بازار حسین علیه السلام از جمله بازار هایی بودند که به دست عضد الدوله بویهی در سال 369 هجری (980 م) ساخته شدند. وی ابتدا صحن کوچکی ساخت که به صحن حرم مطهّر امام حسین علیه السلام متّصل می شد و سپس بازاری بنا کرد که از درب صحن کوچک شروع می شد و به سمت شمال ادامه می یافت. وسط این بازار به سمت شرق منشعب و به حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام منتهی می شد. این بازار که از قدیمی ترین بازارهای

ص:221

کربلا به شمار می رفت تا چند سال اخیر هم چنان باقی مانده بود. این بازار سه طبقه و چندین بار مورد بازسازی قرار گرفت. اوّلین بار در سال 858 هجری (1454 م) توسط مشعشعیان بازسازی شد. در آن زمان این بازار به بازار سیّد الشهداعلیه السلام و بین الحرمین معروف بود. بازار تجار نیز بازار عجم نامیده می شد، زیرا به دست پادشاه عجمی یعنی عضد الدوله بویهی ساخته شده بود.

در دوره ملکی و تقریباً در سال 1354 هجری (1935 م) به دلیل ساخت خیابان امام علی علیه السلام که خیابان فیصل نامیده می شد، این بازار به دو قسمت تقسیم شد. قسمت اوّل خیابان که رو به شمال بود، بازار حسین علیه السلام و قسمت غربی آن، بازار تجّار نام گرفت.

بازار تجّار مخصوص فروش پارچه های مختلف بود. قسمتی از آن در سال 1978 میلادی و بقیه در سال 1991 میلادی نابود شد و از بین رفت.

در بازار عباس علیه السلام نیز دکان های مخصوص ساخت و فروش طلا و نقره وجود داشتند. این بازار در امتداد بازار تجّار قرار داشت و خیابان امام علی علیه السلام بین این دو بازار فاصله می انداخت. بازار عباس علیه السلام نیز در سال 1991 میلادی در معرض نابودی قرار گرفت.

بازار حسین علیه السلام از مقابل باب الکرامه، یکی از درهای حرم مطهّر امام حسین علیه السلام آغاز و به خیابان صاحب الزمان علیه السلام منتهی می شد. در ابتدای این بازار، مغازه های مخصوص فروش اجناس لوکس و تزئینی وجود داشتند، امّا در وسط و انتهای آن، بازارچه ها و مغازه هایی به چشم می خوردند که انواع مختلف کالاها و اجناس در آنها به فروش می رسید. این بازار نیز در سال 1991 میلادی از بین رفت.(1)

ص:222

بازارهای «عرب»، «میدان» و «علاوی» در دوره عثمانی و تقریباً در سال 1052 هجری (1642 م)، بعد از آنکه احمد آقا، عهده دار اداره شهر شد و ساختمان شهرداری را در مکان قدیمی میدان بنا کرد، ساخته شدند. وی تلاش کرد که در اطراف ساختمان شهرداری، بازارهای مختلفی ایجاد کند. از این رو، در قسمت شرقی آن بازاری ساخت که بعدها به بازار علاوی معروف شد و به خیابان صفارین منتهی می شد. در شمال آن نیز بازاری به نام بازار میدان ساخته شد. این بازار به دو قسمت تقسیم می شد. یک قسمت آن به صحن حسین علیه السلام متّصل می شد که پس از افتتاح خیابان امام علی علیه السلام بازار عرب نام گرفت. قسمت دیگر آن نیز به میدان علی اکبر علیه السلام منتهی می شد که به بازار صفارین معروف شد.

بازار عرب، مخصوص فروش پارچه های مختلف بود و به دلیل آنکه اعراب بادیه نشین برای خرید پارچه و لباس های مورد نیاز خود از صحرا به این بازار می آمدند، به بازار عرب معروف شد. امروزه نیز قسمتی از این بازار هم چنان باقی مانده است. امّا بازار میدان مخصوص فروش میوه، سبزی، گوشت و … بود. در بازار علاوی برنج، حبوبات و آرد به فروش می رسید. بازار نعلجیه نیز که در دوره عثمانی ساخته شد، موازی با بازار عرب بود و به خیابان امام علی علیه السلام منتهی می شد. این بازار یکی از بازارهای محلّی و مخصوص ساخت و فروش کفش و نعلین بود و به همین دلیل، نعلجیه نام گرفت.

ص:223

بازارهای قدیمی دیگری نیز در شهر کربلا وجود داشتند که تعدادی از آنها، هنوز در مکان های قدیمی خود قرار دارند، امّا بخشی دیگر از این بازارها، به دلیل از بین رفتن مکان های قدیمی شان، به مکان های دیگری منتقل شدند. بازار سراجین، بازار خیاطین، بازار حیاک، بازار باب السلالمه، بازار مخیم، بازار باب الخان و بازار صفارین نمونه هایی از این بازارها هستند.(1)

نامیده شد که در فارسی به معنای بازارچه هاست.(1)

شهر کربلا دارای بازارچه های بسیاری بوده است که در داخل بعضی از بازارهای اصلی مرکز شهر قرار داشتند. این بازارچه ها، از جمله بناهای قدیمی بوده که شکل معماری شان، شبیه کاروانسرا ها امّا کاربرد شان متفاوت بوده است.

بازارچه ها، از مهم ترین بناهای تاریخی و یکی از نیازهای ضروری شهر کربلا به شمار می آمده و به دلیل آنکه کالاها و اجناس داخلی و وارداتی را در خود جای می دادند، در گسترش این شهر سهم بسزایی داشته اند.(2)

بازارچه های شهر کربلا و سایر شهرهای عراق، ساختمان هایی به شکل مربع یا مستطیل بودند و اکثر آنها در پشت مغازه های تجاری بازارهای مرکزی، قرار داشتند. اکثر این بازارچه ها دو طبقه داشتند:

طبقه همکف شامل یک سالن وسیع بود و سقف آن سطح طبقه اوّل را پوشش می داد. در اطراف این سالن مغازه های مختلف قرار داشتند که درب آنها به سمت سالن باز می شدند. هر کدام از این مغازه ها اجناس تجاری مخصوصی را به معرض فروش می گذاشتند. طاق های نوک تیز و دایره شکلی که از آجر و گچ ساخته می شدند نیز بر سر بعضی از این مغازه ها به چشم می خوردند.

طبقه اوّل نیز که از اتاق های مختلف تشکیل شده بود، دفاتر تجاری، انبارها و کارگاههای سنّتی و محلّی کفش دوزی، خیاطی و صحّافی را در خود

ص:225

جای می داد. در مقابل این اتاق ها، راهروی وجود داشت که به سالن طبقه همکف مشرف بود.

بعضی از بازارچه ها فقط دارای طبقه همکف و متعلّق به یک نفر بودند. در غرفه های آنها نیز، اجناس متنوع و مختلف دیده می شد. درب های ورودی بازارچه ها مستقیماً به سمت بازار باز می شدند و جلو آنها درب های چوبی محکمی قرار داشت که در طول شب بسته بودند.

در ساخت بازارچه ها از مصالح محلّی هم چون آجر و گچ استفاده می کردند. بعضی از بازارچه ها دارای سقف های آجری گنبدی شکل و بعضی دیگر سقف های چوبی داشتند که صفحه هایی فلزی روی آنها قرار گرفته بودند.

نور و تهویه داخلی این بازارچه ها نیز از طریق شکاف های اطراف سقف و هم چنین از طریق ورودی های اصلی تأمین می شد.(1)

به دلیل محافظت نکردن از این بازارچه ها و بی توجّهی به امر بازسازی، بسیاری از آنها در خلال سال های گذشته از بین رفتند.

از مشهورترین بازارچه هایی که در شهر کربلا وجود داشتند می توان به بازارچه های اخباریه، ابو معاش، رضا صحّاف، حاج علی وکیل، حاج کاظم، حاج مهدی عطّار، حسن نصراللَّه، حاج حسون طابور غاسی، شیخ الشریعه، حسان شعیب و … اشاره کرد.(2)

ص:226

و کاروانسرا های زیادی در داخل شهرها یا خارج از آنها در بین راه مسافران و کاروان های تجاری ساخته شدند. کاروانسرایی که بین شهرهای «موصل» و «سنجار» وجود دارد، نمونه ای از کاروانسرا های این قرن است.

والی علاء الدین نیز قبل از سال 681 هجری (1283 م)، کاروانسرایی در بغداد ساخت که امروزه به کاروانسرای دفتردار معروف است. این کاروانسرا در باب الغربه ساحل رود دجله (رودخانه خان التمر) واقع شده است.(1)

در قرن هشتم هجری در دوره امین الدین مرجان که در آن زمان والی بغداد بود، به دستور سلطان جلائری، اویس بن شیخ حسن، کاروانسرای مرجان در شهر بغداد ساخته شد که تا امروز نیز باقی مانده است.(2)

درباره کاروانسرا هایی که ویژه کاروان ها بودند، در بعضی از منابع تاریخی چنین آمده است: «این کاروانسرا ها در دوره های صفوی و عثمانی و در قرن های دهم و یازدهم هجری (قرون 16 و 17 م) یا بعد از آن، انتشار پیدا کردند».(3)

در داخل و اطراف شهر کربلا نیز کاروانسرا های بسیاری وجود داشتند. در مسیر کاروان های تجاری و حجاج نیز کاروانسرا هایی ساخته شدند که از مشهورترین کاروانسرا های عراق به شمار می آمدند.

کاروانسرا های کربلا به سه دسته تقسیم می شدند:

1. کاروانسرا هایی که در مرکز شهر و در نزدیکی بازارها قرار داشتند.

ص:228

2. کاروانسرا هایی که در اطراف شهر واقع شده بودند.

3. کاروانسرا هایی که در مسیر کاروان های تجاری و حجاج قرار گرفته بودند و به همین دلیل، «کاروانسرا های ویژه کاروان ها» نامیده می شدند.(1)

بودند. از اتاق های این طبقه معمولاً به عنوان انباری برای نگهداری کالاهای تاجران استفاده می کردند. از حیاط نیز برای نشستن تاجران و مسافران و هم چنین برای بستن حیوانات استفاده می شد.

طبقه اوّل شامل اتاق های متعددی بود که محل اسکان، استراحت و خواب تاجران و زائران به شمار می آمدند. درب این اتاق ها به سمت یک راهرو دراز باز می شد. این راهروی به شکل یک رواق و از چهار جهت مُشرِف به حیاط بود. در زیر سقف این رواق نیز، ستون های چوبی قرار داشتند که در بالای آنها کلاهک های تزئینی و زیبا دیده می شدند. در سقف رواق نیز طاق های نوک تیز یا دایره ای شکل شبیه طاق های رواق های طبقه همکف وجود داشت. در ساخت طبقه اوّل از مصالحی که معمولاً سبک تر از مصالح طبقه همکف بودند استفاده می کردند تا بدین وسیله از فشار و سنگینی وارد بر طبقه همکف بکاهند.

گاهی با استفاده از سقف های موقّتی، حیاط را سرپوشیده می کردند تا فضای بیشتری برای نگهداری کالاها فراهم شود. نور خورشید نیز از کناره های این سقف ها به فضای داخلی حیاط وارد می شد. دروازه های کاروانسرا ها بلند و محکم بود و معمولاً در طول شب بسته می شدند.(1)

کاروانسرا های موجود در شهر کربلا از لحاظ وسعت و معماری با یکدیگر متفاوت بودند. مهم ترین کاروانسرا های شهر کربلا عبارت بودند از: کاروانسرای پاشا، کاروانسرای دهن، کاروانسرای ابن هذال، کاروانسرای عصفور، کاروانسرای حمید، کاروانسرای عبد الامیر شامی، کاروانسرای حاج

ص:230

ابراهیم بارودی، کاروانسرای حاج صالح انباری (کاروانسرای ناصر دو رگی کنونی)، کاروانسرای محمّد شیخ علی، کاروانسرای حاج عباس وکیل، کاروانسرای نقیب، کاروانسرای محمّد رشید صافی چلبی، کاروانسرای احمد الگمبر، کاروانسرای حاج هادی دخیل، کاروانسرای حاج احمد وشاح، کاروانسرای عبدالرزاق گلگاوی، کاروانسرای نوّاب، کاروانسرای حاج عبد الأمیر اودگه، کاروانسرای مهدی هندی، کاروانسرای مهدی صالح عوید، کاروانسرای دباغیه و … (1)

بسیاری از کاروانسرا های شهر کربلا در دوره های تاریخی مختلف و به خصوص در سال های اخیر در معرض نابودی قرار گرفتند. بعضی از آنها نیز ویژگی های تاریخی خود را به سبب تغییرات عمرانی و معماری، از دست دادند.

کاروانسرا ها هم چنین دارای دیوارها و دروازه های بلند و محکم بودند. بنای این کاروانسرا ها دارای طاق و گنبد بود و در ساخت آنها از مصالح محلّی هم چون آجر و گچ استفاده می کردند.

رواق هایی که سقف آنها با طاق های نوک تیز یا دایره شکل تزئین شده بودند، قرار داشتند. معمولاً چاه آبی نیز در وسط حیاط قرار داشت که آب ساکنان کاروانسرا را تأمین می کرد. در اطراف چاه سکویی بلند وجود داشت که برای خواندن نماز از آن استفاده می کردند. اتاق های کاروانسرا ها مکان خواب و استراحت تاجران، مسافران، حجاح و زائران بود. حیاط آن نیز برای به فروش و نمایش گذاشتن کالاها و هم چنین بستن حیوانات از قبیل شترها و اسب ها مورد استفاده قرار می گرفت.

از دیگر ویژگی های این کاروانسرا ها می توان به وسعت و دیوارهای بلند آن که از چهار جهت با برج های محکم شده بودند، اشاره کرد. در قسمت های بالایی این برج ها نیز سوراخ هایی تعبیه شده بودند که هنگام تیراندازی مورد استفاده قرار می گرفتند و بدین ترتیب، کاروانسرا از حمله دزدان در امان می ماند.

این کاروانسرا ها ورودی ها و درب های محکمی داشتند که در طول شب بسته می شدند. در بالای این ورودی ها نیز اتاق های زیبایی که با گنبدهای کوچک تزئین شده بودند قرار داشتند. این اتاق ها به مسافران مهم و برجسته اختصاص داده می شدند.

در ساخت این کاروانسرا ها از شیوه های معماری سنّتی و هم چنین مصالح محلّی هم چون آجر و سنگ استفاده می شد. از این رو، همه این کاروانسرا ها دارای طاق ها و گنبدهای زیبایی بودند.(1)

ص:233

بی توجّهی به نگهداری این کاروانسرا ها و هم چنین حوادث طبیعی سبب نابودی بسیاری از این کاروانسرا ها شد. بازسازی های غیر اصولی نیز تغییراتی در بعضی از این کاروانسرا ها ایجاد کرد که موجب شد آثار و نشانه های اصیل معماری آنها از بین برود.

از مهم ترین کاروانسرا های شهر کربلا که به کاروان ها اختصاص داشتند می توان به عطیشی، نخیله و عطشان اشاره کرد.

داشت که حدود سه متر ارتفاع و دو متر عرض داشت. در بالای آن نیز، طاق بزرگ نوک تیزی قرار گرفته بود.

در وسط کاروانسرای عطیشی حیاط بزرگی به طول 50 متر و عرض 35 متر قرار داشت که اتاق های کاروانسرا در اطراف آن واقع شده بودند. در جلوی اتاق ها نیز، ایوان هایی که با طاق های نوک تیز تزئین شده و دارای اندازه های متفاوت بودند، دیده می شدند. سقف اتاق ها و ایوان های آن نیز دارای گنبدهای نوک تیز بود. ساخت این نوع سقف ها در دوره عثمانی و در بناهای مذهبی و شهری عراق بسیار رایج بوده است.

گنبد برج ها نیز به شکل نیم دایره بود و روی یک سطح استوانه ای قرار داشت. برای ساخت این گنبدها، آجر و گچ را به شکل دایره در کنار هم قرار می دادند. در دوره های اسلامی نیز در مرکز و جنوب عراق از این شیوه برای ساخت گنبد بناها استفاده می کردند. نمای بیرونی ورودی اصلی کاروانسرا نیز، با تزئینات آجری تو در تو به شکل حصیر، تزئین شده بود. در ساخت کاروانسرای عطیشی از مصالح محلّی هم چون آجر و گچ نیز استفاده شده است.(1)

به دوره های صفوی و عثمانی برمی گردد. کاروانسرای نخیله از لحاظ معماری با کاروانسرا های دیگری که در راه های بیرونی شهر واقع شده بودند، مشابه بوده است؛ زیرا همه آنها دارای یک حیاط وسیع بودند که تعدادی اتاق در اطراف آن ساخته می شد. در جلو اتاق ها نیز ایوان هایی قرار داشتند که در سقف آنها، طاق های نوک تیز دیده می شدند. از ویژگی های منحصر به فرد این کاروانسرا می توان به دیوارهای بلند و ورودی دو طبقه آن اشاره کرد که دروازه بسیار بزرگی در وسط آن قرار داشت. در سقف اتاق ها و ایوان های این کاروانسرا گنبدهای نوک تیز دیده می شدند. در ساخت این کاروانسرا نیز از آجر و گچ استفاده شده است.(1)

دوره صفوی دانسته اند. این منابع دلیل این مسأله را وجود تل مزعر در نزدیکی این مکان ذکر کرده اند. این تل مکانی بوده است که کاروان های تاجران، زائران و مسافران برای دیدن گنبد حرم مطهّر امام حسین علیه السلام در دوره صفوی روی آن می ایستادند. آثاری از این کاروانسرا تا امروز نیز باقی مانده است.(1)

عراق کشف شد.(1)

در داخل قصر مشهور اخیضر که اوایل دوره عباسی در 50 کیلومتری جنوب غربی کربلا ساخته شد، نیز حمامی وجود دارد که نقشه آن تا حد زیادی به حمّام های دوره اسلامی شبیه است. قسمت های مختلف این حمّام از لحاظ درجه حرارت با یکدیگر متفاوت است و توسط راهرو هایی به هم مرتبط می شود. دیوارهای این حمّام نیز از آجر و آهک ساخته شده است.(2)

منابع تاریخی تعداد حمّام های شهر بغداد را در نیمه اوّل قرن چهارم هجری، بیش از ده هزار حمّام ذکر کرده اند، امّا به تدریج از تعداد این حمّامها کاسته شد و فقط دوهزار حمّام در قرن ششم هجری باقی ماندند.(3)

«ابن بطوطه» بعد از سفر به عراق، درباره حمّام های بغداد چنین گفت: «در بغداد حمّام های زیبای بسیار وجود دارند. این حمّامها به قسمت های مختلفی تقسیم شده و زمین و پایین دیوارهای آنها، با قیر سیاه پوشانده شده اند تا از نفوذ آب و رطوبت به قسمت های بالای دیوار جلوگیری به عمل آید. بالای دیوارها نیز با گچ خالص، سفید شده اند. در هر قسمت این حمّامها، دو لوله آب یکی برای آب سرد و دیگری برای آب گرم وجود دارد.)(4)

در دوره های اسلامی ساخت حمّامها گسترش پیدا کرد. در آن زمان مرسوم نبود که مردم در خانه های خود حمّام کنند و حمّام فقط در خانه های حاکمان، والیان و ثروتمندان دیده می شد. به همین دلیل، حمّام های عمومی

ص:238

ساخته شد و اقشار مختلف مردم، از این حمّامها استفاده می کردند.

مسلمانان نیز به دلایل مذهبی و بهداشتی، به ساخت حمّام های عمومی توجّه بسیار می ورزیدند، زیرا این حمّامها برای طهارت، غسل و آمادگی برای عبادت وسیله ای ضروری به شمار می آمدند. این مسأله تأثیر عمده ای در ساخت حمّام های عمومی گذاشت و حمّام های زنانه نیز در کنار حمّام های مردانه ساخته شدند.(1)

حمّام های محلّی شهر کربلا، در واقع، مکانی برای زندگی اجتماعی مردم به شمار می آمد و در مناسبت های مختلف در آنجا جمع می شدند. برای مثال، داماد قبل از شب زفاف به حمّام می رفت، هم چنین از این حمّامها به عنوان سالن آرایش زنان استفاده می شد. این حمّام های محلّی، مکان بهداشتی برای درمان و مداوای بیماران نیز به شمار می آمدند.(2)

عمانوئیل فتح اللَّه عمانوئیل، روزنامه نگار، بعد از دیدار از شهر کربلا در سال 1329 هجری (1911 م)، در نوشته های خود به وجود حمّام های بسیار در کربلا اشاره کرده است.(3)

اصول معماری حمّام های عمومی شهر کربلا تا حدی برگرفته از شیوه های فارسی و ترکی بوده است. امّا این حمّامها هم چون سایر بناهای این شهر، ویژگی های منحصر به فردی نیز داشته اند. بری مثال، در ساخت این

ص:239

حمّامها از مصالح محلّی هم چون آجر، گچ، آهک و قیر سیاه که مانع انتقال گرما می شود، استفاده می کردند. در سقف حمّام های کربلا نیز، گنبد و طاق های آجری دیده می شدند. دیوارهای این حمّام بسیار ضخیم بود و پنجره ها، گنبدها و درهای آنها نیز تزئینات بسیار زیبایی داشتند.(1)

در قسمت های مختلف آنها ایجاد کرده و شیشه های رنگی در آنها نصب می کردند تا از این طریق نور، وارد حمّام شود. کف حمّام نیز با سرامیک و هم چنین یک لایه قیر سیاه، پوشانده می شد. کف بعضی حمّامها را نیز با سنگ برّاق می پوشاندند. دیوارهای حمّام تقریباً تا ارتفاع 5/1 متر با قیر سیاه، قیر کاری می شدند. بالای دیوارها را نیز با گچ سفید خالص، گچ کاری می کردند.

قسمت سوم: خزینه یا اتاق گرما/اتاق بخار: این قسمت شامل اتاقی بود که در وسط آن حوض بزرگی از آب داغ قرار داشت. گاهی این حوض آب داغ را در داخل حمّام قرار می دادند. در بعضی از حمّامها نیز بیش از یک حوض آب داغ وجود داشت. حمّام های عمومی کربلا به وسیله آتشدان هایی که در زبان محلّی به آن کوره می گفتند گرم می شدند. کوره در زیرزمین حمّام قرار داشت و آن را به وسیله هیزم روشن و شعله ور می کردند. آب حمّام نیز در انبارهای (خزینه های) بزرگی که در کنار حمّام قرار داشت، گرم می شد. در قدیم از سرگین خشک اسب، الاغ یا قاطر به عنوان سوخت استفاده می کردند.(1)

این حمّام های عمومی تأثیرات منفی نیز بر محیط اطراف خود می گذاشتند. از آنجا که مکان مناسبی برای فاضلاب های حمّام وجود نداشت، آنها را به چاه های مصنوعی که خود می ساختند هدایت می کردند. این امر سبب افزایش میزان آب های زیرزمینی در ساختمان های اطراف حمّامها می شد. در بعضی از حمّامها، هم چون حمّام مالح، فاضلاب ها را به قنات های

ص:241

کوچک و سرپوشیده می ریختند.(1)

با وجود آنکه اکثر حمّام های عمومی کربلا به دلیل عدم محافظت و تعمیر از بین رفته، تعدادی از آنها هم چنان باقی مانده اند. برخی از این حمّامها نیز به دلیل توسعه خیابان ها و خرابی های شهر در سال (1977 م)، ویران شدند.

بعضی از خانواده های علویان مسئولیت اداره این حمّام را به عهده گرفتند.

آن زمان حسین السندی شهردار کربلا بود که پس از وی پسرش محمّد علی به این سمت منصوب شد. این حمّام در زمان گسترش خیابان عباس از بین رفت. امّا باقی مانده ای از آن، دوباره بازسازی شد که امروزه به حمّام حدیث کربلا معروف است. در کنار این حمّام یک حمّام زنانه نیز، قرار دارد.

خورشید به مردان و بعد از آن تا غروب به زنان اختصاص داشت.

حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام است. به دلیل رابطه معنوی و روحی که مردم کربلا با این حرم ها برقرار می کردند، تعداد خانه هایی که در اطراف این حرم ها ساخته شدند بسیار بیشتر از تعداد خانه هایی بودند که در مکان های دیگر بنا شدند.

اکثر این خانه ها به هم چسبیده بودند و در کوچه ها و راهروهای پر پیچ و خمی که بعضی از آنها نیز بن بست بودند، قرار داشتند.

از دلایل انتخاب این نوع معماری برای شهر می توان به عمق روابط اجتماعی مردم با یکدیگر و هم چنین محافظت از شهر در برابر هجوم و غارت دشمنان یا جلوگیری از گرما و سرمای شدید اشاره کرد.(1)

خانه های قدیمی شهر کربلا دارای خصوصیّات عربی و اسلامی بودند و کاملاً با سنّت های اجتماعی مردم آن زمان سازگاری داشتند. «جون وارن» درباره این سنّت ها چنین گفته است: «یکی از ویژگی های زندگی سنّتی مسلمانان این است که زندگی شخصی آنها با زندگی اجتماعی شان و هم چنین زندگی مردان آنها با زنان کاملاً متفاوت است».(2)

اسلامی، تغییر نکرده و شکل سنّتی خود را که تا حد زیادی برگرفته از «معماری حیری» بوده، حفظ کرده است. منظور از معماری حیری، همان معماری و نوع ساخت خانه های شهر «حیره» است که نزدیک کوفه قرار دارد. در معماری حیری که معماری رایج آن زمان بوده است، ابتدا مکان و موقعیّت حیاط که جزء مهم و اصلی خانه به شمار می آمد در نقشه خانه مشخص می شد و سپس اتاق ها و قسمت های دیگر خانه در اطراف آن قرار می گرفتند. خانه های قدیمی که در مرکز و جنوب عراق ساخته شدند، از لحاظ طرّاحی، مصالح و تزئینات بسیار شبیه خانه های شهر حیره بودند.(1)

مساحت و اندازه خانه های شهر کربلا، با موقعیّت اجتماعی صاحبان خانه متناسب بوده است. در بیشتر خانه ها، اتاقی مخصوص پذیرایی از مهمان ها قرار داشت که به آن «بیرونی» می گفتند. بعد از این قسمت، اتاق ها و قسمت های داخلی خانه که متعلّق به افراد خانواده بودند و در اطراف حیاط ساخته می شدند، قرار می گرفتند که به آنها، «اندرونی» می گفتند. حیاط خانه نیز معمولاً به شکل مربع یا مستطیل بود.

حیاط خانه از یک جهت فضایی باز به شمار می آمد و از جهت دیگر، از انظار عمومی پنهان بود. حیاط هم چنین نقش مهمی در فراهم کردن روشنایی اتاق های اطراف خود ایفا می کرد پنجره های بزرگ اتاق ها که مشرف به حیاط بودند نیز روشنایی و تهویه طبیعی را برای اتاق ها فراهم می کردند. سطح حیاط معمولاً با سرامیک پوشیده می شد. گاهی نیز در حیاط خانه، یک یا چند

ص:248

درخت میکاشتند و در وسط [حوض] یک فواره زیبا قرار می دادند.(1)

با این نوع معماری که حیاط از کوچه یا خیابان فاصله داشت و در وسط خانه قرار می گرفت، امکان سکونت چندین خانواده مختلف در مساحتی کوچک فراهم می شد؛ به طوری که گاهی مساحت یک خانه از 50 متر مربع هم کمتر بوده است. در واقع، مهندس یا معمار در ساخت این گونه خانه ها، مهارت خاصّی به خرج می داد و از کمترین مساحت، استفاده بهینه را می کرد تا خانه ای کوچک با حیاط و همه اجزای دیگر، برای افراد فراهم سازد.(2)

داشتند. دربهای اصلی معمولاً دارای ضربه کوب های فلزی با شکل ها و انواع مختلف بودند.(1)

ساخت ایوان از زمان های قدیم در عراق، به خصوص در شمال شهر موصل بسیار رایج بوده است. در دوره های اسلامی نیز در بناهایی هم چون دارالاماره کوفه، قصر شعیبه در نزدیکی بصره و قصر منصور در بغداد، ایوان دیده می شد. در خانه های قصر مشهور اخیضر که در نزدیکی کربلا واقع شده و تاریخ ساخت آن به اوایل دوره عباسی برمی گردد نیز ایوان وجود دارد.(1) افرادی که خانه هایشان زیرزمین نداشت، در فصل تابستان از ایوان های طبقه همکف برای خوابیدن، غذا خوردن و نوشیدن چای استفاده می کردند.

زیر ایوان وسطی ساختمان شرقی این قصر نیز، زیرزمین دیگری وجود دارد که دارای چندین پله است و پله های آن نیز در قسمت جنوب شرقی واقع شده اند.(1)

تهویه زیرزمین از طریق روزنه های کوچکی که معمولاً روی زمین حیاط ایجاد می کردند و هم چنین از طریق درب ورودی و پله های آن، صورت می گرفت. در خانه های قدیمی هم چنین، شکاف های عمودی در داخل دیوارها ایجاد می کردند. این شکاف ها که از پشت بام خانه تا زیرزمین کشیده می شدند، هوای بیرون را از بالا به پایین ترین سطح خانه یعنی زیرزمین منتقل می کردند. با آب پاشی سطح زیرزمین، هوایی که از پشت بام وارد زیرزمین می شد خنک و مرطوب، می ماند. در زبان محلّی به این مجرا ها یا شکاف های عمودی، بادگیر می گفتند که از کلمه های فارسی «باد» و «گیر» گرفته شده است.(2)

زیرزمین بیشتر خانه ها از طاق ها و گنبد هایی که با آجر و گچ ساخته شده بودند، تشکیل می شد. سطح زیرزمین را نیز معمولاً با سرامیک می پوشاندند و با آب پاشی مداوم بر روی آن رطوبت و سرمای هوا را حفظ می کردند. در فصل زمستان از زیرزمین به عنوان انباری و برای نگهداری حبوبات، غلات و بعضی دیگر از وسایل منزل استفاده می کردند.(3)

ص:252

مصالح ساختمانی سبک، همچون چوب، شاخه های درخت تبریزی و درخت خرما استفاده می کردند. این چوب ها را با توجّه به تعداد اتاق ها، به قسمت های مساوی تقسیم و چون طاق بنا می کردند. آن گاه با حصیر هایی که از نی ساخته می شدند، روی چوب ها را می پوشاندند. برای جلوگیری از نفوذ آب نیز، روی این حصیر ها، یک لایه گل نرم قرار می دادند و روی آن را نیز با یک لایه گِل خشک مخلوط با کاه پوشش می دادند تا از ترک خوردگی سقف جلوگیری شود. علاوه بر اینها، برای جلوگیری از رطوبت، روی سقف یک لایه قیر سیاه قرار می دادند و بعد از آن با سرامیک های مربع شکل به ضخامت 4 یا 5 سانتی متر روی آن را می پوشاندند. گاهی نیز از تخته های چوبی نازک رنگ شده برای ساختن سقف استفاده می کردند. در این حالت لایه های نازک چوب را به صورت اشکال هندسی در می آورند و آنها را روی سقف نصب می کردند. پله های خانه های قدیمی شهر کربلا نیز معمولاً در یکی از گوشه های خانه قرار می گرفت و دیده نمی شد.

فرد معماری خانه های قدیمی عراق به شمار می آیند.

کاربردهای اصلی اتاق های آویزان را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1. این اتاق ها محل خواب بعضی از اعضای خانواده، به ویژه افراد سالخورده بود که به آرامش بیشتری نیاز داشتند.

2. از این اتاق ها هم چنین به عنوان مکانی برای خواب خدمتکاران و کودکان استفاده می شد.

3. وسایل غیرضروری افراد خانواده، در این اتاق ها نگهداری می شد.

4. این اتاق ها هم چون یک بالکن پنهان و مخفی بودند. هنگامی که گروه ها و دسته های عزاداری یا نمایشی در مناسبت های مختلف از خیابان های اصلی می گذشتند، زنان درون این اتاق ها می نشستند و از پنجره های اتاق که رو به خیابان بودند، مراسم مختلف را نگاه می کردند، بدون آنکه کسی از افراد کوچه یا خیابان آنها را ببیند؛ زیرا ترکیبات خاصّی که در ساخت این پنجره ها به کار می رفت شبیه پنجره های چوبی تزئینی خانه های عراقی و به گونه ای بود که کسی از بیرون نمی توانست فضای داخل اتاق را ببیند.

شاید که این شیوه معماری خانه های قدیمی، متناسب با شرایط اجتماعی زندگی مردم آن دوره بوده است. افراد خانواده برای رفتن به این اتاق ها از پله های کوچک فرعی و گاهی از پله های اصلی خانه استفاده می کردند.

پنجره های این اتاق های کوچک و آویزان به کوچه یا خیابان اصلی مشرف بود و معماری زیبا و بی نظیری داشت. شکل و نوع آنها نیز با توجّه به موقعیّت اجتماعی و اقتصادی صاحب خانه متفاوت بود.

اکثر این پنجره ها بسیار با دقّت ساخته می شدند و تزئینات بسیار زیبا

ص:255

و ماهرانه داشتند. برای مثال، برای ساخت پنجره های چوبی و کوچک تزئینی از گران ترین و مرغوب ترین نوع چوب استفاده می کردند.

اندازه پنجره های اتاق های آویزان تقریباً نصف پنجره های اتاق های دیگر بود. این پنجره ها بالای پنجره های اتاق های دیگر قرار می گرفتند و از لحاظ ظاهری و نوع تزئینات، با آنها هیچ تفاوتی نداشتند، فقط اندازه آنها از اندازه پنجره های معمولی دیگر کوچک تر بود.(1)

بوده است. در نهج البلاغه امام علی علیه السلام آنجا که امام به شرح ویژگی های شهر بصره می پردازد، آمده است: «وای از کوچه ها و خانه های تزئینی شما که بالهایی هم چون بال های عقاب و خرطوم هایی همچون خرطوم فیل در آنها دیده می شوند». در کتاب شرح نهج البلاغه نوشته امام محمّد عبده، در توضیح این عبارت آمده است: منظور از بال های خانه که امام علی علیه السلام آنها را به بال های عقاب تشبیه کرده، همان روزنه های سقف است.(1)

هنر زیبای ساخت پنجره های چوبی کوچک و تزئینی از شهر بصره به شهرهای دیگر عراق، به خصوص شهرهای جنوبی و مرکزی منتقل شد که در این میان، شهر کربلا بیش از شهرهای دیگر به ساخت این پنجره ها رو آورد.

این پنجره های چوبی تزئینی در طبقه اوّل خانه ساخته می شدند. برای ساخت این پنجره ها، برآمدگی هایی به طول یک متر یا کمی بیشتر روی سطح دیوار ایجاد می کردند و پایه های چوبی یا فلزی در زیر آنها قرار می دادند. اگر اندازه این برآمدگی ها بیش از حد طبیعی می شد، معمار برای محکم کردن آنها، چوب یا ستون های فلزی بیشتری در زیر آنها قرار می داد تا ساخت پنجره های تزئینی روی آنها امکان پذیر شود.

برای جلوگیری از سنگینی و فشار وارده به ساختمان، در ساخت این پنجره ها به جای آهن و آجر، از چوب استفاده می کردند. چوب، هم چنین با کاهش دادن مقدار گرمایی که وارد اتاق می شد، هوای درون اتاق را خنک می کرد. این پنجره ها مشبک بود و به همین دلیل، هوا و نور به راحتی از طریق

ص:257

روزنه های آنها وارد اتاق می شدند. این پنجره ها به گونه ای ساخته می شدند که از بیرون آنها، فضای داخل اتاق دیده نمی شد و ساکنان خانه و افرادی که در اتاق ها می نشستند از این بابت مشکلی نداشتند. پنجره های چوبی تزئینی که رو به خیابان اصلی بودند و پشت سرهم ساخته می شدند، برای افراد خیابان نیز سایبانی درست می کردند که گاهی از گرمای تابستان یا باران های زمستان به آنها پناه می آوردند و زیر آنها می ایستادند.(1)

یکی دیگر از ویژگی های بارز خانه های قدیمی کربلا، پنجره های چوبی است که به صورت عمودی باز و بسته می شد و به آن «ارسی» می گفتند. گاهی نیز پنجره های کوچک تری که شبیه در بودند در وسط این پنجره ها قرار می گرفتند. هوا از طریق چوب های مشبکی که به صورت مایل در جلو آنها قرار داشت، وارد اتاق می شد. در بیشتر خانه های قدیمی کربلا، میله های آهنی را که دارای تزئینات زیبا بودند، به صورت عمودی در جلو پنجره ها قرار می دادند. در فصل تابستان نیز کوزه های سفالی آب (تُنک) را در بین این میله ها نگهداری می کردند.(2)

می کردند تا سطح دیوارها برّاق شود و دیگر نیازی به رنگ کردن نداشته باشد.

در خانه های قدیمی شهر کربلا، علاوه بر تزئینات گچی و آجری، تزئینات چوبی نیز دیده می شود. نجّاران با دقّت و مهارت بسیار و با استفاده از تکه های کوچک شیشه های رنگی، دربها و پنجره های بسیار زیبایی می ساختند. اعضای خانواده برای داخل شدن هوا و نور به درون اتاق ها این پنجره ها را باز می کردند.

ساکنان شهر کربلا از حمّام های عمومی که در محلّه های قدیمی وجود داشتند، برای حمّام کردن استفاده می کردند.(1)

برخوردار است؛ زیرا بسیاری از راه های تجاری را به یکدیگر مرتبط می کند. برای مثال، راهی که جنوب عراق را به فرات و سوریه متّصل می کند از این قلعه می گذرد. این قلعه هم چنین در بین راه کوفه و سوریه واقع شده است و از یک طرف، به مسیر دریای مدیترانه حلب بصره و از طرف دیگر، به دریای عربی متّصل است. به دلیل موقعیّت مکانی برجسته و ویژگی های معماری بارز این قلعه، زائران و گردشگران بسیاری از مناطق داخلی و خارجی عراق برای دیدن آن، به این مکان قدم می گذارند.(1)

دوم اینکه، در هیچ یک از کتاب ها و تألیفات تاریخی و قدیمی، به ساخت این قلعه اشاره ای نشده است. این قلعه هم چنان به شکل قدیمی خود باقی مانده و ضخامت و استواری خود را که توجّه همگان را جلب می کند، هم چنان حفظ کرده است.(1)

بسیاری از باستان شناسان، پژوهشگران، مورّخان و شرق شناسان به بررسی و پژوهش درباره این قلعه پرداخته و آرا و نظرهای مختلفی در ارتباط با زمان ساخت و نامگذاری آن مطرح کرده اند. بعضی از این افراد، تاریخ ساخت این قلعه را به دوره ماقبل اسلام یعنی دوره ساسانی مربوط دانسته اند. لویس ماسنیون، شرق شناس فرانسوی و هم چنین دی لانوی، پژوهشگر فرانسوی از جمله کسانی بودند که این بنا را مربوط به دوره ساسانی می دانستند. دکتر مصطفی جواد، زبان شناس معروف عراقی، نیز درباره ساخت این قلعه چنین گفته است: «شیوه معماری و ساخت این قلعه با شیوه های عربی و اسلامی متفاوت است و ساخت این بنا به دوره ساسانی برمی گردد. این قلعه متعلّق به شهر عین التمر است و از میان همه آثار تاریخی این شهر قدیمی، فقط قلعه این شهر یعنی قلعه اخیضر باقی مانده است. نباید این بنا را جزء بناهای عربی و حتّی اسلامی به شمار آورد و یک اثر تاریخی و هنری را به مردمی نسبت داد که هیچ شناختی از آن نداشته اند و حتّی شبیه آن اثر نیز در آثار تاریخی شان دیده نمی شود». اما اکثر باستان شناسان، این قلعه را مربوط به دوره اسلامی و دوره عباسی اوّل دانسته و دلایل معماری

ص:263

و تاریخی نیز برای اثبات ادعای خویش ارائه کرده اند. برای نمونه، ک.أ. کریزول، شرق شناس انگلیسی، بررسی های مهمی درباره قلعه اخیضر کرده و زمان ساخت آن را سال 161 هجری (778 م) ذکر کرده است. نظریّات این شرق شناس، یکی از مهم ترین نظریه های مطرح شده در این زمینه به شمار می آید.(1)

بسیاری از کسانی که هنر معماری اسلامی را مورد تحقیق و بررسی قرار داده اند نیز، شیوه های معماری قلعه اخیضر را مشابه شیوه های معماری اسلامی سال های بین 145 تا 221 هجری ذکر کرده اند. سال 145 هجری (762 م) مصادف با ساخت شهر دارالسلام (بغداد) و سال 221 هجری (836 م)، نیز مصادف با تأسیس شهر سامرا، پایتخت دولت عباسی دوم، بوده است. این افراد هم چنین معتقدند که شباهت های زیادی بین معماری قلعه اخیضر و بناهای باستانی شهر سامرا وجود دارد.(2)

بنابراین، به یقین می توان گفت که قلعه اخیضر یک بنای تاریخی اسلامی است، زیرا تحقیقات و کاوشهای صورت گرفته روی این بنا، نشان می دهند که قسمت های مختلف آن با یک شیوه معماری یکسان ساخته شده اند. مسجدی که در این قلعه وجود دارد نیز هم زمان با تأسیس قلعه ساخته شده و محراب آن که در قسمت دیوار جنوبی مسجد واقع شده است نیز دارای ویژگی های معماری قسمت های دیگر است. این مسجد هم چنین همه ویژگی ها و خصوصیّات مساجد اسلامی را داراست. در بعضی منابع تاریخی

ص:264

آمده است که قلعه اخیضر روی ویرانه های قصر مقاتل ساخته شده است. قصر مقاتل قصری بوده است که امام حسین علیه السلام در مسیر خود برای رفتن به کربلا در سال 61 هجری (680 م) در آن اقامت گزیده بود. این قصر توسط برادرزاده سفاح و منصور در قرن دوم هجری، ویران و قلعه اخیضر در آن محل ساخته شد.(1)

بعضی ها احتمال می دهند که قلعه اخیضر در سال 157 هجری (773 م) یعنی سال وفات دومین خلیفه عباسی، ابوجعفر منصور، وجود داشته است. هم چنین تعدادی شمش نقره که تاریخ ضرب آنها به سال های 157 تا 162 هجری برمی گردد در آنجا یافت شده اند.(2)

پله رو به روی هم نیز در دو طرف درهای ورودی قلعه دیده می شوند. ضلع شمالی قلعه، دیوار خارجی آن را تشکیل می دهد و دیوارهای سه ضلع دیگر قلعه نیز به برج های محکمی متّصل شده اند.

قلعه جدا می کند. دربِ ورودی قسمت مرکزی در ضلع جنوبی سالن بزرگ واقع شده است. در مقابل این درب، درب دیگری نیز قرار دارد که به حیاط بزرگ قلعه منتهی می شود. این حیاط به شکل مستطیلی به طول 33 متر و عرض 27 متر است. در این حیاط چهار درب دیده می شود. دربِ شمالی به ایوان بزرگ، دربِ شرقی و غربی به رواق اطراف قسمت مرکزی و دربِ جنوبی مستقیماً به تالار مرکزی باز می شوند. ارتفاع ضلع شمالی حیاط بیش از ارتفاع ضلعهای دیگر آن است. در ضلع شرقی و غربی آن نیز، حلقه هایی مشابه وجود دارند. ضلع جنوبی حیاط نیز دارای یک روزنه بزرگ است که در واقع، پنجره ایوان بزرگ به شمار می آید.

دارند که در زیر آنها ستون هایی با طاق های پشت سر هم و تزئینات هندسی زیبا قرار گرفته اند. محراب مسجد نیز به شکل مقعر است. بررسیها و تحقیقات باستان شناسان نشان می دهند که این مسجد یکی از قسمت های اصلی قلعه اخیضر بوده و هم زمان با ساخت آن بنا شده است. در این مسجد، سه دربِ ورودی دیده می شود. یکی از درب های آن در گوشه جنوب شرقی مسجد قرار دارند و به سالن بزرگ باز می شود. دو دربِ دیگر نیز در ضلع شمالی صحن مسجد قرار داشته و به راهرو شمالی باز می شوند.

آنها طاق هایی قرار گرفته اند. در زیر این طاق ها نیز، ستون هایی دیده می شوند. درب اصلی خانه ها در زیر طاق وسطی قرار دارد. نقشه و تعداد سالن های همه خانه ها شبیه هم بوده و براساس شیوه معماری حیری (منسوب به شهر حیره، نزدیک کوفه) بنا شده اند.

حمّام هایی است که در دوره های اسلامی ساخته شدند.

ص:272

ص:274

طول سال مملو از زائران و ساکنان شهر بودند، در این منطقه از شهر قرار داشتند.

- حوزه اجتماعی: این منطقه به دلیل سنّت های موروثی و جایگاه قدیمی خود به شهر کربلا هویّتی سنّتی بخشیده بود. این منطقه تا چند سال گذشته، مرکز تجمع ساکنان شهر و محور زندگی اجتماعی آنها بود.

- حوزه فرهنگی: این منطقه با جلوه ها و مظاهری هم چون حرمین شریفین، مدارس مذهبی و مراکز فرهنگی، به شهر کربلا این ویژگی را بخشیده بود که محیطی باز به مرکز و در مقابل جریان های فرهنگی خارجی (مانند فارسی، ترکی و هندی) و حتّی برخی افکار سیاسی به شمار رود.

- حوزه عمرانی: این موضوع به گونه ای ویژه مورد توجّه ما در این فصل است. این منطقه قلب شهر و هم چنین مرکز حرکت اصلی کربلاست. تمام خیابان ها به این منطقه منتهی می شوند و بازارهای مهم شهر نیز در آن واقع شده اند.

علاوه بر بناهای حرمین شریفین، این منطقه بسیاری از بناهایی را که در شهر کربلا قرار دارند نیز دربرمی گیرد. بسیاری از این بناها مانند مساجد، مدارس مذهبی، حسینیه ها، مقامات، بازارهای قدیمی، بازارهای بزرگ و خانه های قدیمی دارای ارزش عمرانی فرهنگی هستند به طور کلی، این منطقه اصالت و پویایی میراث تمدّنی و عمرانی این شهر را نشان می دهد که این اصالت، کربلا را از سایر شهرهای اسلامی متمایز می کند. امّا این شهر در سال های اخیر به خصوص پس از سال 1991 با زیان های عمرانی بزرگی مواجه شد. تا آنجا که می توان گفت ماهیّت و میراث تاریخی کل یا دست کم برخی مظاهر اصلی آن در معرض تهدید قرار گرفت. همگان باید برای حل

ص:276

این مشکلات اهمیّت قائل شوند، زیرا این مشکلات به تلاش هایی سریع و راه حل هایی عملی نیاز دارند تا طرح و برنامه ای دوباره برای این منطقه تهیه شود و بناهای مذهبی و میراثهای فرهنگی باقی مانده ترمیم و محافظت شوند.

مهم ترین مشکل موجود در شهر کربلا تغییر و تحوّلی است که در مرکز شهر به وجود آمد. مرکز شهر که میراث ارزشمند عمرانی از چندین قرن را در خود داشت، به میدانی بزرگ تبدیل شد. در اطراف این میدان بی هیچ طرح عمرانی و نقشه از پیش تعیین شده، هتل ها و مراکز تجاری احداث شدند. این مشکل پس از تخریب تمام بناهای قدیمی که بین حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حرم مطهّر حضرت عباس علیه السلام و مناطق اطراف این دو حرم مطهّر قرار داشتند، ایجاد شد. این منطقه هنوز گرفتار ساخت و سازهای بی نقشه است که هم اکنون در حال اجرا هستند. بر اثر این اقدامات، ویژگی های عمرانی بافت قدیمی شهر که هویّتی تاریخی، فرهنگی و مذهبی به این منطقه می داد، از بین رفته است.

این منطقه هنوز هم اهمیّتی بسیار دارد و باید به آن توجّه کرد. دلیل این امر از میان رفتن تمام مراکز تجاری گذشته است که قرن های متمادی در این منطقه فعّالیّت داشته اند. این منطقه موقعیّتی خاص دارد و نقشی محوری، در روابط میان بافت قدیمی شهر و مناطق اطراف آن، به ویژه محلّه های جدید ایفا می کند. علّت تأکید زیاد ما بر احیای مرکز شهر، این است که تضمینی برای احیای فعّالیّت هایی است که در بازارهای کوچک و بزرگ انجام می شد تا از این طریق بار دیگر ارتباط بین مرکز شهر با مناطق دیگر برقرار شود.

علاوه بر تمام این موضوعات، هویّت عمرانی تاریخی شهر کربلا اساساً

ص:277

بر [کل] این منطقه سایه افکنده است. این نکته از لحاظ طرّاحی معماری صِرف هم، صحیح است؛ زیرا این منطقه در «چشم انداز» طرح عمرانی شهر نیز، نقطه مرکزی به شمار می رود. حرمین شریفین نیز در این چشم انداز مرکزیّت دارند و موضوع مورد بحث ما در این فصل به شمار می روند. به رغم اینکه این منطقه شامل مرکز شهر، محوطه بین الحرمین و مناطق اطراف می شود، در واقع، معرّف شهر قدیمی کربلا نیز به حساب می آید.

شهر کربلا به عنوان یک مجموعه، نیازمند پژوهشی است که وضع اصول علمی برای برنامه ریزی دوباره را شامل شود؛ به گونه ای که با مؤلفه ها و مشخصه های اساسی موجود در محیط عمرانی سنّتی شهر قدیم کربلا نیز کاملاً هماهنگ باشد.

منطقه واقع شده اند. بخش عمده ای از خیابان اطراف این منطقه، به استثنای قسمت غرب و جنوب غربی آن، از فضاهای سرسبز می گذرد. این مسأله باعث شده است در همین دو قسمت (غرب و جنوب غرب) فعّالیّت های عمرانی گسترده و جدیدی صورت گیرد.

بررسی بافت قدیمی شهر با در نظر گرفتن مرکز این قسمت که شامل حرمین شریفین و میدان وسیع بین الحرمین است، صورت می گیرد. خیمه گاه و منطقه باب الخان تقریباً در فاصله 400 متری حرمین شریفین قرار دارند. باب الطّاق و باب بغداد نیز در فاصله 800 متری آنها واقع شده اند. عابران با پای پیاده این مسافت را به راحتی طی می کنند. مساحت و شکل شهر به صورتی است که اساساً بر مقیاس حرکت پای پیاده انسان(1) شکل گرفته است. این ویژگی را می توان برای تعیین مسیر حرکت اتومبیل ها و وسایل نقلیه عمومی و دور کردن آنها از مرکز شهر و انتقالشان به خیابان های اطراف استفاده کرد. از این ویژگی می توان در مراسم مهم مذهبی نیز بهره برد و برخی از خیابان ها به خصوص خیابان های نزدیک به مرکز را تنها به افراد پیاده اختصاص داد.

هر چند خصوصیّات فضاهای عمرانی شهر کربلا را می توان در سایر شهرهای مذهبی جهان اسلام نیز جست و جو کرد، برخی ویژگی های متمایز در کربلا این شهر را به الگویی منحصر به فرد تبدیل و آن را از مراکز مذهبی دیگر جدا کرده است. به طور کلی، در شهرهای مذهبی، مساجد و حرم ها، قلب شهر محسوب می شوند و خصوصیّاتی مخصوص به خود دارند. در این

ص:279

میان، حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حرم حضرت عباس علیه السلام و هم چنین میدان وسیع بین الحرمین، تمام ویژگی فضاهای عمرانی مرکز یک شهر مذهبی را در خود دارند.

حرمین شریفین که ارتفاع گلدسته های آنها به 39 متر و گنبدهای آنها به 32 متر می رسد، نمایی از چشم انداز و خط افق این شهر به حساب می آیند.

نشانه ها و ویژگی های این ساختار عمرانی اساساً عنصری است که در طرّاحی و تجدید بنای شهر و مرکز آن، بر بافت قدیم و مرکزی شهر تأکید و از آن محافظت شود. امّا بی برنامگی موجود در مورد بین الحرمین و ساخت و سازهایی که بدون نقشه و طرح معماری قبلی در این منطقه انجام می شود، حتماً به تضعیف عظمت و شکوه [چشم انداز] حرمین شریفین خواهد انجامید و احترام این اماکن مقدّس نیز در میان این محیط نا متجانس تقلیل خواهد یافت.

این دو حرم از نظر کاربری و چشم انداز دو عنصر مهم و مؤثر در شهر محسوب می شوند.

مساجد، حسینیه ها، مدارس مذهبی و بناهای قدیمی پیش از تخریب مرکز شهر در محوطه بین الحرمین و محیط اطراف حرمین شریفین متمرکز بودند. تعداد این بناها با دور شدن از قسمت مرکزی رو به کاهش گذاشته است. این بناها ویژگی های این شهر مذهبی را منعکس می کنند.

دارند که مراکز تجاری فرعی محسوب می شوند و با مناطق تجاری اصلی و مناطق مسکونی در ارتباط هستند. این بازارها به ورودی های اصلی حرمین شریفین منتهی می شوند. از جمله این بازارها می توان به بازار خیمه گاه و بازار باب الخان اشاره کرد.

باب الخان، باب الطاق، باب النجف، خیمه گاه و سایر محلّه های جدید پراکنده اند.

ضرورت اجرای طرحی کامل را مطرح می سازد تا از این میراث محافظت شود. این طرح هم چنین باید محوطه وسیع و یکپارچه این مناطق را دربرگیرد و ویژگی های سنّتی و هویّت محلّی شهر را حفظ و تقویّت کند. واقعیّت این است که بسیاری از این بناهای قدیمی به اقداماتی برای حفاظت و مرمّت به طور مستمر و مداوم نیازمندند.

پیش، وسیع ترین فضاهای باز موجود در شهر به شمار می رفتند، امّا پس از گسترش تخریب در این منطقه و ساخت میدانی وسیع میان این دو صحن، ابّهت آنها از بین رفت.

این ضرر و زیان به این امر نیز خلاصه نشد؛ زیرا با نماهای بیرونی حرمین شریفین نیز تنها به صورت یک نماد(1) رفتار شد.

برجسته ترین ویژگی منحصر به فرد معماری شهر، ابهت عمارت های حرمین شریفین بود که طبق معماری سنّتی و قدیمی شکل گرفته بود و مسیرهای اصلی رفت و آمد عابران پیاده از آن منشعب می شد. امّا این ویژگی پس از تخریب تمام این بناهایی که بین حرمین شریفین واقع بودند، از بین رفت.

بافت قدیمی شهر واقع است نیز از این جمله است.

این شبکه ارتباطی به جاده هایی متّصل است که کربلا را به شهرهای دیگر مرتبط می سازد و همه آنها به بافت قدیم شهر منتهی می شود. در گذشته، گاهی ترافیک سنگینی به ویژه در خیابان های متّصل به مرکز شهر به وجود می آمد، امّا در سه سال اخیر از ورود اتومبیل ها به مرکز شهر جلوگیری می شود.

2. پارکینگ های خارج از خیابان: (1) این پارکینگ ها در کربلا بسیار کم است و با تعداد اتومبیل هایی که در روزهای عادی و تعطیلات پایان هفته وارد کربلا می شوند، تناسب ندارد.

برنامه روشنی در مدیریت و تنظیم پارک اتومبیل ها و احداث بناهایی در شهر که به این منظور اختصاص یابد، وجود ندارد. عدم وجود راه حل های موقّت در برنامه ریزی بافت قدیم شهر از جمله مرکز آن، سبب ایجاد ترافیک های سنگین در این مناطق می شود.

براساس آمار یکی از پژوهش های میدانی از شهر کربلا، تعداد زائرانی که در روزهای عادی هفته از کربلا زیارت می کنند، حدود یازده هزار نفر در روز است که این میانگین سالیانه است. این تعداد در روزهای پنجشنبه و جمعه به پنجاه هزار نفر می رسد، امّا در عید های بزرگ مانند: عید سعید قربان و عید سعید فطر تعداد زائران بین 80 تا 100 هزار نفر است.

در مناسبت ها و مراسم دینی مذهبی مهم مانند نیمه شعبان، دهه اوّل محرم و اربعین امام حسین علیه السلام (بیستم صفر) یک تا یک و نیم میلیون نفر زائر وارد کربلا می شوند. گاهی این تعداد تا سه میلیون نفر نیز افزایش می یابد. اقامت برخی از زائران در کربلا دو تا پنج روز طول می کشد، امّا برخی دیگر فقط تا ظهر یا عصر همان روز در کربلا می مانند.

از آنچه گذشت، نتیجه می گیریم که برای اسکان این تعداد زائر احتیاج شدیدی به فضاهای وسیع احساس می شود. هم چنین باید خدمات ضروری که این افراد در مدّت اقامتشان در کربلا به آن نیاز دارند به آنها ارائه شود. در این زمینه، باید فضاهایی مسقّف و مکان هایی برای اقامت موقّت این افراد در نزدیکی حرمین شریفین و مناطق اطراف آنها ایجاد شود. در این ایام که زائران در خیابان ها و پیاده رو های اطراف حرمین شریفین در حالتی به هم فشرده هستند، وضعیتی سخت و ناگوار ایجاد می شود که با اهمیّت شهر مقدّس کربلا و جایگاه مذهبی و تاریخی آن سازگاری ندارد.

ویژگی های معماری این شهر از زمان پیدایش و رشد متأثّر از هنرهای تمدّن عراق و سایر تمدّن های اسلامی بوده است. بسیاری از این تأثیرات نیز در زمان خلافت عباسیان بوده است که علّت آن به اهتمام برخی خلفای عباسی و فرمانروایان مسلمان به سرزمین های اسلامی باز می گردد. برخی از بناهای کربلا برای مثال، حرم های مطهّر و عمارت های مذهبی از نظر بزرگی، ارتفاع دیوارها و ورودی از ویژگی های برجسته معماری برخوردارند. هم چنین میدان های روباز از مهم ترین عناصر معماری در بناهای شهر کربلا به شمار می روند.

در آن دوره زمانی مصالح ساختمانی مختلفی مانند سرامیک و تزئینات آجری، گچی و کاشیکاری در ساخت بناها به کار می رفت که بیانگر نشانه هایی از هنرهای مختلف اسلامی در بناهای مذهبی کربلا بود. این نشانه ها شامل نقش های هندسی و نوشتاری و نشان دهنده برتری در شیوه های تزئین بناهاست که در آن دوره آغاز شده بود. این هنر بلندپایه یکی از ارکان و ستون های هنر اسلامی در بناهای کربلا به شمار می رود.

خط عربی یکی از برجسته ترین هنر هایی است که در تزئینات نماهای خارجی و داخلی بناهای مذهبی به کار رفته است. این خط به دو شیوه در این تزئینات نگاشته می شد: خط کوفی که نسبت آن به شهر کوفه در عراق برمی گردد. ویژگی خط کوفی این است که حروف آن کشیده اند و زاویه ها و گوشه هایی تیز دارند. شیوه دوم خط نسخ است که حروف آن انعطاف پذیر و قوس دارند. هر دو نوع خط به شیوه ای هنری و جذاب به کار گرفته شده اند، به خصوص خط کوفی که در کتابت آیات قرآن کریم از آن بسیار استفاده شده است.

ص:289

در زمان خلافت عباسیان از کاشی های رنگی برای تزئین استفاده می شده است. این هنر که در قرن های سوم و چهارم هجری بسیار کاربرد داشت، در گوشه و کنار جهان اسلام، به ویژه در ایران، کشورهای آسیای میانه و شام نیز منتشر شد. کربلا در ساخت و به کارگیری این کاشی ها در بناهای مذهبی و به خصوص حرم های مطهّر دارای جایگاهی خاص است.

در زمان حکومت مغول ها (ایلخانیان) به ویژه حکومت جلائری ها در عراق، از تزئینات سفالی برّاقی برای پوشاندن نماها و آراستن حرم های مطهّر در شهر کربلا استفاده می شد، به ویژه در حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و گلدسته «العبد» که در جوار حرم بود، از این هنر بهره برده شد.

پادشاهان سلسله صفوی به حرم های مطهّر و تزئین آنها توجّه ویژه ای نشان می دادند. در این زمان از کاشی و نقوش آجری و گچی برای تزئین حرم های مطهّر و سایر بناهای مذهبی استفاده می شد. مقرنس کاری های آجری و گچی نیز عناصری مهم در تزئینات معماری به شمار می رفتند. گاهی تکه های کوچک سفالی برّاقی که دارای رنگ های مختلفی بودند نیز در تزئینات به کار می رفت. این تزئینات به اماکن مذهبی عبادی جلوه زیبایی می بخشید و بر جان و روح انسان ها تأثیر می گذاشت. هم چنین از تخته های مشبک و مزین به ویژه بر روی قبور مطهّر امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام استفاده می شد.

در زمان حکومت صفویان، برای اوّلین بار از قطعه های مسی که لایه ای نازک از طلا روی آنها کشیده شده بود، برای پوشاندن سطح گلدسته ها و گنبدهای حرم های مطهّر در کربلا و سایر شهرهای مذهبی عراق استفاده

ص:290

شد. این هنر نقش خاصّی در جلوه گر ساختن معماری شهرهای مذهبی داشت و آنها را از شهرهای دیگر متمایز می کرد.

از نوعی تزئینات چوبی معروف به شناشیل نیز برای تزئین پنجره ها، به خصوص در زمان قیمومیّت حکومت انگلستان بر عراق، استفاده می شد. هندی ها این هنر را در شهر کربلا گسترش دادند و پایه گذار آن در این شهر و برخی دیگر از شهرها مانند بغداد و بصره بودند.

مصالح ساختمانی محلّی کربلا تأثیری آشکار در پیشرفت بناهای شهر از نظر معماری داشته است که از جمله می توان به آجر، گچ و کاشی اشاره کرد. صنعت ساخت این مصالح در گوشه و کنار شهر و حومه آن گسترش پیدا کرد.

در ساخت بناها و عمارت های شهر کربلا نه تنها از مصالح ساختمانی محلّی بلکه از سنگ مرمر، سنگ های رنگی و چوب های کمیاب وارداتی برای پوشاندن و تزئین بسیاری از بناها و عمارت های کربلا استفاده می شد.

شهرهای عراق به ویژه قسمت های جنوبی این کشور به کربلاست.

قرار داشتن حرمین شریفین در این شهر، سبب بالا رفتن تراکم جمعیّتی در آن شده که از طریق مهاجرت از سایر شهرها و ساکن شدن در کربلا صورت گرفته است. در این شهر فرصت کار بسیار زیاد است. از جمله فعّالیّت های تجاری و خدماتی که به منظور رفاه زائران این شهر صورت می گیرد؛ زیرا کربلا به عنوان منطقه ای سیاحتی و مکانی برای گذراندن تعطیلات تابستانی نیز شناخته می شود.(1)

طی جنگ هشت ساله ایران و عراق که از سال 1980 تا 1988 به طول انجامید، جمعیّت شهر کربلا افزایش یافت که علّت آن سرازیر شدن برخی از ساکنان شهرهای دیگر عراق، به خصوص شهرهای جنوبی به کربلا و سایر شهرهای مذهبی برای سکونت و اقامت در این شهرها بود. عراقی ها می دانستند که شهرهای مذهبی عراق در امان هستند، زیرا این شهرها نزد ایرانی ها مقدّس هستند. گفتنی است این افزایش جمعیّت با وجود مهاجرت دادن اجباری هزاران عراقی ساکن شهر کربلا به ایران از جانب حکومت عراق، صورت گرفته است.

بسیاری از مجموعه های مسکونی جدید در محلّه های نو ساز متمرکزند که خارج از بافت قدیمی شهر طرّاحی شده اند. لذا تعداد ساکنان بافت قدیمی شهر به دلایل زیر رو به کاهش است:

1. ظرفیت کم محلّه های قدیمی شهر نسبت به تعداد ساکنانی که در این مناطق زندگی می کنند. این امر از دهه 50 آغاز شد. به همین علّت، در

ص:292

محلّه های جدید خانه هایی وسیع ساخته شدند و بسیاری از اهالی مناطق قدیمی تشویق شدند که به این محلّه های نو ساز نقل مکان کنند.

2. در نتیجه ایجاد و گسترش خیابان های جدید به خصوص در مرکز شهر بسیاری از خانه ها تخریب شدند. قسمت زیادی از بخش های جلویی و طبقه های همکف خانه ها برای کسب درآمد و منفعت به محلّه های تجاری و بازار تبدیل شدند.

3. از دهه 50 دولت اقدام به اعطای وام هایی با سود پایین به منظور ساخت و ساز خانه های جدید کرد. هم چنین زمین در محلّه های مسکونی جدید با قیمت های بسیار مناسب فروخته شد.

4. بالا رفتن سطح درآمد ساکنان منطقه، به خصوص در دهه های 70 و 80 باعث شد که مردم به دنبال خانه هایی بزرگ تر در محلّه های نو ساز باشند.

5. پس از انقلاب مارس 1991 که بافت کربلا به ویژه مرکز این قسمت با ویرانی ها و خرابی هایی مواجه شد، بسیاری از ساکنان این منطقه به اجبار به شهرهای دیگر عراق به خصوص بغداد کوچ کردند.

6. در این دوره حکومت عراق بی توجّهی هایی نسبت به کربلا معطوف داشت. هم چنین خانواده هایی که فرزندانشان در انقلاب شرکت داشتند تحت پیگرد قرار گرفتند. سازمان ملل متحد نیز عراق را محاصره اقتصادی کرد. این دلایل باعث شد که بخشی از ساکنان کربلا به خارج از کشور مهاجرت کنند و عده ای نیز به دلیل نگرانی نسبت به زندگی خویش، برای کسب فرصت کاری بهتر به سایر شهرهای عراق کوچ کنند.

ص:293

بافت قدیم هماهنگ باشد.

بازسازی منطقه ای که در آن بازارهای قدیمی قرار داشتند. این منطقه که در حد فاصل حرمین شریفین واقع شده بود و به ویژه بازارهای بزرگ و محلّه های تجاری طی چند سال اخیر تخریب شده اند. گفتنی است مسیرهای موجود در این بازارها راه های اصلی عبور و مرور عابران بین حرمین شریفین بودند.

ارتباط دادن مناطق تجاری جدید (که در منطقه بین الحرمین و مناطق اطراف آن واقع اند) با سایر مناطق تجاری که در بافت قدیمی قرار دارند از طریق ایجاد مسیرهایی برای عبور و مرور عابران پیاده. علاوه بر این، باید تمام ضروریات و ملزومات برای جذب مسافر و آسایش وی فراهم باشد. پس از تحقق این امور، پیشرفت و توسعه شهر کربلا ادامه خواهد یافت.

معماری سنّتی شهر و تأکید بر ویژگی های این عناصر، به گونه ای که بیانگر اصالت این منطقه مذهبی از شهر کربلا باشند و الهام گرفتن از شیوه های طرّاحی و برنامه ریزی جدید در این عناصر برای استفاده در مرکز شهر.

تأکید بر این موضوع که بناهای جدید باید با حرمین شریفین و هم چنین بافت عمرانی مناطق مسکونی مجاور که در بخش قدیمی شهر واقع اند، هماهنگی داشته باشند. علاوه بر این، باید بازار هایی که جدیداً طرّاحی شده اند با مناطق مسکونی و تجاری مجاور مرتبط شوند تا در این مناطق فعّالیّت های تجاری پیشرفت کند و یک بافت عمرانی کامل برای کل شهر به وجود آید.

لزوم دائمی شدن راه های عبور و مروری که در بین الحرمین احداث می شوند، تا این منطقه محور اصلی عبور و مرور باشد. هم چنین مرتبط

ص:295

ساختن این راه ها به خیابانی که اطراف بافت قدیمی قرار دارد و سایر خیابانهایی که به تازگی طرح ساخت آنها ارائه شده است.

اهدافی که درصدد تحقق آن هستیم، تأکیدی بر هویّت مذهبی و فرهنگی مرکز تاریخی شهر کربلا و هم چنین نشان دادن جایگاه عمرانی و احیای سرمایه فرهنگی اصیل آن است.

پروژه های توسعه و بهسازی مرکز شهر مانعی به شمار آید، تخریب می شود.

ارزش معماری، تاریخی و ویژگی های فرهنگی بنا.

موقعیّت بنا در بافت عمرانی منطقه و اثری که در انسجام این بافت دارد.

میزان تعارضی که بناها با شاخصه های برنامه ریزی و طراحی های پیشنهاد شده دارند. (تمام بناهای بد و نا مرغوب که شیوه معماری آنها با ویژگی های معماری منطقه، به ویژه حرمین شریفین و بناهای طراحی شده بین آنها هماهنگی نداشته باشد یا تأثیر منفی بر معماری آنها بگذارد، تخریب می شوند.)

مشخص شدن نقطه پایانی پیوستگی میان ساختمان هایی که بر منطقه پیرامون حرمین شریفین اشراف و بافت عمرانی خاصّی دارند و نیز پیاده رو های دارای سقف که جزئی از این بافت به حساب می آیند. هم چنین [تعیین] نقطه آغاز بافت عمرانی جدید که ساختمان ها در این بافت ارتفاع های متفاوتی دارند و بین ساختمان ها نیز فاصله وجود دارد.

توجّه به چشم انداز بناها و میزان ویژگی های قدیمی و سنّتی آن (مانند چشم انداز بازارهای جدید در مرکز شهر نسبت به حرمین شریفین).

شود، باید به گونه ای باشد که ارتباط معنوی و دنیوی آن با هم تقویت و هویّت مذهبی تاریخی شهر نیز حفظ شود.

باید ویژگی های شهر و اهمیّت مذهبی آن مورد توجّه قرار گیرد، به ویژه بر موقعیّت بناهای حرمین شریفین در بافت عمرانی مرکز شهر تأکید گردد تا از ساخت و سازهای بی رویه و بدون برنامه در اطراف صحن های مطهّر این دو حرم جلوگیری شود. هدف از این امر، حفظ هیبت و عظمت بناهای حرمین شریفین است. به علاوه، چگونگی این کاربری ها باید مشخص شود؛ زیرا با عبور و مرور زائرین در منطقه بین الحرمین ارتباطی مستقیم دارد.

تعیین مناطقی مخصوص عبور و مرور زائران با امکان حرکت متناوب سرویس های خدماتی؛ این راه ها باید در اطراف محورهای اصلی بین الحرمین و مناطق اطراف ایجاد شوند. هم چنین باید به پارکینگ ها و ایستگاههای حمل و نقل عمومی مرتبط شوند، به ویژه به ایستگاهها و جایگاه هایی که در خیابان اطراف بافت قدیمی شهر وجود دارند.

باید برای ساخت بناها و هتلهای بزرگ، هم چنین احداث پارکینگ های بزرگ در مرکز شهر با برنامه پیش رفت؛ زیرا بی برنامگی بر بافت عمرانی مرکز شهر و ارتباط آن با سایر مناطق اطراف تأثیر منفی می گذارد.

احیا و افزایش فعّالیّت هایی که به ساختار مذهبی شهر و ارائه خدمات به زائران مربوط است؛ هم چون ساخت هتلهای کوچک، اسکان زوّار، رستورانها، قهوه خانه ها، محلّه ها و مناطق تجاری، امکانات رفاهی عمومی، مراکز ارتباطات و اطّلاع رسانی، دفاتر پلیس گردشگری و استفاده از امکانات سیاحتی که خارج از شهر قرار دارند، از جمله دریاچه رزازه، باغ های زیبای

ص:298

اطراف شهر، قصر الاخیضر و چشمه های شهر عین التمر (شثاثا)، هم چنین بناهای تاریخی و میراث فرهنگی که داخل و خارج از شهر واقع هستند، از جمله خانه های قدیمی با کاربرد سیاحتی. این امور توانایی فعّال کردن و حیات بخشیدن به امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر را دارند.

احیای فعّالیّت های فرهنگی، آموزشی و مذهبی مرتبط با شهر کربلا [به عنوان یک شهر مذهبی] (مانند مساجد، حسینیه ها، مدارس دینی و کتابخانه ها). باید به این امور رونق بخشید و آنها را فعّال کرد. این امر برای حفاظت از هویّت مذهبی شهر و ممانعت از سیطره یافتن فعّالیّت های تجاری بر آن صورت می پذیرد.

مرّمت و بازسازی مناطق مسکونی واقع در شهر قدیم برای جلوگیری از مهاجرت ساکنان این منطقه به مناطق مسکونی دیگر و حفاظت از کاربرد مسکونی منطقه. این موضوع پیگیری سیاستی متوازن است که میان محافظت و تجدید بنای ساختمان های این مناطق و توسعه مناطق مسکونی هماهنگی ایجاد می کند. در این مناطق باید برخی از بناهای قدیمی فرسوده بازسازی و محافظت و ساختمان هایی که محافظت و تجدید بنای آنها صرفه اقتصادی ندارد، تخریب شوند. هم چنین مناطق مسکونی باید به شبکه های خدمات اجتماعی (مانند مدارس، کودکستان ها، مهدهای کودک و مراکز درمانی و اجتماعی) مجهّز شوند. این مراکز در زمین هایی که ساخت و سازی در آن صورت نگرفته است یا زمین هایی که از تخریب خانه های فرسوده به دست آمده اند، احداث می شوند.

ص:299

استراحت زائران پیش بینی شده است.

رواق همکف بر صحن اشراف دارد و روی آن طبقه اوّل واقع است. طبقه اوّل مانند سایر رواق های فوقانی و مسقّف ساخته می شود. کاربرد این طبقه برای استراحت موقّت زائران و اهالی شهر، به ویژه در مناسبت های مهم است. مسقّف کردن این بناها به روش معماری سنّتی است (یعنی سقف آنها مانند طاق ها، گنبدها، سقف درهای بزرگ و ورودی های مرتفع ساخته می شوند). با این حال، از اصول و روش های معماری جدید نیز استفاده می شود. ضروری است بناها و طرح های پیشنهادی در منطقه بین الحرمین و محیط اطراف آن از دو طبقه بیشتر نباشند یا ارتفاع آنها از ارتفاع دیوار خارجی حرمین شریفین بالاتر نرود تا از هیبت آنها که نتیجه مرتفع بودنشان است کاسته شود. هم چنین عظمت و ارزش معماری این بناهای مذهبی در برابر بافت عمرانی متراکم پیرامون آن حفظ شود. این امور به منظور تأکید بر نقش حرمین شریفین به عنوان مراکز اصلی و عناصر مسلط بر مرکز شهر، چه از لحاظ کاربردی چه از لحاظ چشم انداز است.

دو حرم شریف را به هم مرتبط می کند. هدف از ساخت این دو بازار، زنده نگه داشتن احترام دو بازار قدیمی است. یکی از آن دو بازار قدیمی بازار حسین علیه السلام است که بازار تجّار و بازار عباس علیه السلام را در خود جای می داد و دیگری بازار عرب است.

این دو بازار میراث و پیشینه ای با خود دارند که همیشه با آنهاست. هم چنین از طریق تعدادی ورودی به صحن های پیشنهادی مرتبط می شوند. هر بازار به چند بخش تقسیم می شود که بین هر کدام یک میدان وسیع و مسقّف وجود دارد. راه های ورودی و خروجی بازار در این میدانها قرار دارند. این میدان های مسقّف از یک طرف به صحن یا صحن های بین الحرمین راه دارند و از طرف دیگر، به پارکینگ وسایل نقلیه متّصل می شوند. هم چنین در این میدانها راه پله هایی وجود دارد که به طبقه فوقانی بازار و رواق های مشرف بر صحن یا صحن ها منتهی می شوند. هر بخش از بازارها از دو طبقه تشکیل می شود: طبقه همکف که شامل یک سری مغازه های تجاری است که در دو طرف مسیر اصلی بازار قرار دارند. این مسیر اصلی، اهمیّت بسیاری دارد. در طبقه اوّل یا فوقانی نیز مغازه های تجاری و برخی کارگاههای صنایع دستی واقع است. در جلو این طبقه راهرو هایی وجود دارد که بر مسیر اصلی عبور و مرور در طبقه همکف مشرف هستند.

ارتفاع دیوارهای بازار باید با ارتفاع دیوارهای خارجی حرمین شریفین و دیوارهای صحن یا صحن های پیشنهادی که حرمین را به یکدیگر مرتبط می سازند، هم اندازه و هماهنگ باشند. هم چنین این دیوارها باید با مناطق مسکونی و تجاری پیرامون آنها تناسب داشته باشند.

ص:302

- این توانایی وجود دارد که شیوه بنا و سقف دار کردن این بازارها طبق شیوه های معماری سنّتی در شهر کربلا اجرا شود و در عین حال، از اسلوب و روش های معماری جدید نیز استفاده شود.

سقا خانه ها، کنار مساجد و خانه ها واقع اند و بر خیابان ها و کوچه ها اشراف دارند. تعداد این سقا خانه ها در نزدیکی حرمین شریفین بیشتر است. از مشهورترین آنها سقا خانه ای است که در میدان خیمه گاه واقع است. نمای برخی از آنها با نقوش آجری و کاشیکاری یا با تزئینات آهنی و مسی تزئین شده است.

بسیاری از این سقا خانه ها به دلیل تخریب هایی که در مرکز شهر صورت گرفت، ویران شدند. دلیل دیگر، پیشرفت در شیوه های خدمت رسانی به زائران و به کارگیری آب سردکن های برقی بود.

در طراحی ها و برنامه ریزی های مربوط به منطقه بین الحرمین و مناطق اطراف آن، احداث مکان هایی به منظور فراهم کردن آب آشامیدنی برای زائران و اهالی شهر پیش بینی شده است. در طرّاحی این مکان ها پیشنهاد شده است که مانند سقا خانه هایی ساخته شوند که در گوشه و کنار شهر پراکنده اند. در ساخت آنها هر دو شیوه معماری معاصر و قدیمی به کار می روند. چندی پیش، کمیته اجرای طرح ها و حفاظت از بناهای حرم مطهّر امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام تعدادی سقاخانه زیبا در منطقه بین الحرمین احداث کرد.

شده است. در طرّاحی این حمّامها از شیوه های معماری سنّتی و از مصالح ساختمانی محلّی استفاده می شود.

جمله توجّه به کاربردهای این حسینیه، از قبیل سالن اجتماعات، اسکان زائران و غیره. دوم اینکه امکان دارد عمارت حسینیه در منطقه ای دور از مرکز شهر ساخته شود و نیز شاید بخشی از طرح توسعه بین الحرمین باشد و در همین منطقه ساخته شود.

گردش گردی ارائه شده است. این پایگاه ها که در دو طرف صحن های پیشنهادی در بین الحرمین و نزدیک بازارهای تجاری احداث می شوند، برای ارائه خدمات ضروری به زائران و گردشگران در مرکز شهر راه اندازی می شوند.

شریانی اصلی برای ارتباط میان بازارها، خیابان ها و کوچه های مرکز شهر به شمار می رود.

خدماتی که در مرکز شهر حرکت می کنند؛ هم چنین مسیر عبور و مرور این وسایل نقلیه باید از مسیر عبور و مرور عابران پیاده جدا شود.

احداث فضاهای عبور و مروری که ظرفیت تعداد انبوه عابران و دسته های تشییع جنازه را داشته باشند. این مسیرها باید بین ایستگاههای حمل و نقل عمومی در خیابان اطراف حرمین شریفین که دور آن را فراگرفته است و مرکز شهر احداث شوند. به ویژه لازم است در مسیرهایی که به شهرهای اصلی عراق مانند بغداد، نجف و حلّه منتهی می شوند، این گونه مسیرهای ویژه عبور و مرور احداث شوند.

- لازم است سایبان هایی برای مسیرهای عبور و مرور عابران پیاده احداث شود. این مسیرها در مقابل بناهای پیشنهادی در مرکز شهر بین منطقه بین الحرمین و سایر بناهای واقع در اطراف آنها قرار دارند. سایبان ها برای حفاظت از مردم در برابر تغییرات جوّی ساخته می شوند. از آنجا که این مسیرها حلقه اتصال میان مرکز شهر و خیابان اطراف آن هستند، به کم شدن استفاده از وسایل نقلیه در مرکز شهر در روزهای عادی کمک می کند و نیز موجب کاهش آلودگی های محیطی و سر و صدا می شود.

- لازم است فضاهای سبز و باز در بین الحرمین و در نزدیکی مسیرهای بازارهای سقف دار و هم چنین در تقاطع کوچه ها احداث شوند. این امر طبیعتی خاص و متمایز به منطقه می بخشد.

بهره برداری برسد، این انتظار برآورده می شود. از جمله خدماتی که باید به زائران ارائه شود، می توان به مراکز خدمات سیاحتی، مذهبی و احداث شهرکهای سیاحتی اشاره کرد. این شهرک ها با هدف فراهم کردن مسکن برای گردشگران احداث می شوند. البته از آنها برای اسکان زائران نیز می توان استفاده کرد. این امر در مناسبت های مذهبی مهم کاربرد بیشتری دارد.

ساخت تعداد زیادی هتل کوچک و خانه هایی برای اسکان زائران می شود. البته این هتل ها و خانه ها باید در مقیاس و اندازه هایی ساخته شوند که با بافت عمرانی شهر هماهنگ باشند.

- به کار گرفتن خانه های قدیمی مرکز شهر که جزئی از میراث فرهنگی هستند، به عنوان خانه هایی برای اسکان زائران و گردشگران، این عمل، فعّالیّتی سیاحتی نیز، به شمار می رود. البته باید تمام ملزومات ضروری و رفاهی برای گردشگران فراهم شود، به نحوی که با کاربرد اصلی این خانه ها که جزئی از میراث فرهنگی شهرند، تناقضی نداشته باشد.

طرح دیگر، توسعه سیاحتی منطقه عین التمر (شثاثا) است. این منطقه در نزدیکی قصر الاخیضر قرار دارد که یک اثر تاریخی برجسته در عراق به شمار می رود. در این منطقه هم چنین چشمه های آب معدنی وجود دارد که برای معالجه برخی بیماری ها مفید است. این منطقه از نظر محصولات کشاورزی و باغ های میوه مانند خرما، انار و زیتون غنی است. می توان برای بهره برداری سیاحتی که به اقتصاد شهر کربلا نیز نفع زیادی می رساند، راهی ارتباطی میان منطقه عین التمر و دریاچه رزازه احداث کرد، زیرا این دو منطقه به هم نزدیک اند.

هم چنین ارتباطاتی که بافت خاص شهر را تشکیل داده اند.

بنابراین، باید تأکید کرد که این ویژگی ها در بناهایی که برای منطقه بین الحرمین و مناطق اطراف آن طرّاحی شده اند نیز به کار گرفته شوند. این موضوع با تحکیم هویّت اسلامی مرکز شهر و آمیختگی آن با شیوه و اسلوب معاصر (که باید با معنویت و ارزش های اسلامی سازگار باشد) عملی می شود. هم چنین باید روش های فنی معاصر را به شکلی خلاّق به کار گرفت تا آنجا که با شیوه های اصیل معماری اسلامی و جزئیات آن و هم چنین با سنن و ارزش های اجتماعی، اسلامی و عوامل زیست محیطی سازگاری داشته باشد.

بدین ترتیب می توان گفت برجسته ترین عناصر معماری که لازم است احیا شوند و از ویژگی ها و نشانه های اصیل عمرانی آن محافظت شود، قلب شهر کربلاست که تشکیل شده از حرمین شریفین و محوطه اطراف آن است.

این موضوع نیازمند پژوهشی درباره به کارگیری عناصر و جزئیات معماری است و این امکان را فراهم می کند که معماری اسلامی اصیل به مرکز شهر بازگردد. هم چنین باید بر الهام پذیری و ارتباط بین تمام ویژگی های معماری تأکید شود. علاوه بر این، عناصر معماری مکمّل و اضافی که وارد محیط می شوند همراه با عناصری که در عمارت های حرمین شریفین و محیط پیرامون آن وجود دارند، یک موجودیّت معماری هماهنگ و هم جنس تشکیل می دهند. این موجودیت تمامی ضروریات و ملزومات جدید مرکز شهر را برآورده می سازد و هماهنگ با معماری سنّتی کربلا غنی و ارزشمند می شود.

ص:313

اجزای تشکیل دهنده معماری سنّتی کربلا عبارت اند از: تزئینات آجری هم چون مقرنس کاری های زیبا، برجستگی ها و اشکال تزئینی هندسی و برخی نوشته ها و کتاب ها؛ به ویژه خط زیبای کوفی که در کتیبه های قرآنی بسیار به کار رفته است، هم چنین کاشیکاری ها و تزئینات چوبی متنوعی که در آراستن بناها به کار می روند. کاشیکاری هنری است که نقطه مشترک تمام هنرهای اسلامی است و تمام این هنرها از آن بهره ای دارند. هم چنین اجزای مختلف بناهای آجری مانند طاق ها، گنبدها، طاق های کوچک و دراز و کتیبه های قرآنی با بهره بردن از هنر کاشیکاری تزئین می شوند. ذکر این نکته لازم است که یکی از ویژگی های بازار حرمین شریفین و سایر بناهای مذهبی شهر کربلا همین هنر است. لذا بناهای طراحی شده جدید نیز باید این ویژگی ها را در خود داشته باشند.

هم چنین از مصالح ساختمانی محلّی هم چون آجر، گچ و کاشی استفاده شود، به گونه ای که سادگی شکل معماری از بین نرود. این امر هویّت محلّی را تقویت می کند و در مسیرهای اصلی عبور و مرور عابران پیاده احساسات و دیدگان را به خود جلب می کند و باعث زیاد شدن شوق و اشتیاق به این آثار می شود.

و مذهبی کربلا شد. علّت این امر، عقب ماندگی نگرش معماری، هنری و فکری بود که این نیز خود نتیجه تنگ نظری نظام گذشته است. این اعمال که بدون توجّه به محیط عمرانی و بافت خاص این منطقه صورت می گرفت، موجب دگرگونی و به هم ریختگی اوضاع مرکز شهر، به خصوص در مناطق اطراف حرمین شریفین به شکل قابل توجّه شد. شاید اقداماتی را که رژیم گذشته از سال 1991 آغاز کرد، بتوان بالاترین حد تخریب و بی توجّهی دانست. براثر این اقدامات مساحت های وسیعی در مرکز شهر به بهانه توسعه منطقه تخریب شدند، امّا هیچ پژوهش علمی در زمینه طرّاحی و برنامه ریزی وجود نداشت تا برای از سرگیری ساخت این مجموعه به کار گرفته شود. بر این نکته نیز باید تأکید کرد که به علّت فقدان راه حل ها و اقدامات صحیح، بسیاری از آثار برجسته اسلامی شهر کربلا از بین رفتند.

اصالت و عظمت آثار زیبایی که در شهرهای مذهبی عراق وجود دارند، اساساً به میراث و هنر برجسته معماری اسلامی برمی گردد. بنابراین، شایسته است نمایان ساختن این جنبه از فرهنگ در اولویّت قرار گیرد؛ همان گونه که کشورهای پیشرفته جهان به میراث فرهنگی و بناهای قدیمی خود اهتمام خاصّی می ورزند.

بنابراین، به شدّت نیاز است که به تجدید بنا و توسعه این شهر مقدّس توجّه شود؛ زیرا باید چهره فرهنگی این شهر نمایان شود. در این زمینه، توجّه به موارد زیر ضروری است:

- لازم است پژوهشها و ملزومات ضروری به منظور طرّاحی و برنامه ریزی تجدید بنای این منطقه، تهیه شوند. البته باید در آن ویژگی های

ص:315

معماری اسلامی کربلا را نیز، لحاظ کرد.

- لازم است به رشد جمعیّت توجّه و از توازن جمعیّتی، محیطی، ویژگی های اجتماعی و هویّت فرهنگی، تاریخی و مذهبی شهر کربلا حفاظت و حمایت شود.

- باید بر ضرورت احیای ارزش های هنری و زیبایی شناسی معماری اسلامی تأکید کرد، چون این امر از ویژگی های بناهای مذهبی و فرهنگی است.

- باید از فناوری روز استفاده کرد که به نحوی خلاّق، با شکل ها، روش ها و جزئیات اصیل معماری اسلامی هماهنگی داشته باشد.

- به کارگیری نظریّات جدید معماری که برگرفته از میراث فرهنگی و مذهبی شهر باشند.

- توجّه به ویژگی ها و خصوصیت هایی که شهر کربلا از جنبه های مذهبی، میراث فرهنگی، سیاحتی و اقتصادی دارد.

- بررسی اظهار نظرها و پیشنهادهایی که مرجعیّت دینی، شخصیت های علمی، فرهنگی و متخصصان ارائه می دهند. این نظریّات و اظهار نظرها در زمینه طرح ها و برنامه های اولیه طرّاحی جدید و اساسی شهر هستند.

- مشخص کردن نیازمندیهایی که در آینده در کربلا احساس می شوند و در طرّاحی جدید و اساسی شهر، باید مورد بررسی قرار گیرند.

- در نظر گرفتن گنجایش شهر برای تعداد بسیار زیاد زائران و گردشگران، به ویژه در مناسبت های مذهبی مهم.

ص:316

مناطق مختلف شهر بدان منتهی می شوند. این روش در طرّاحی دو شهر بصره و کوفه نیز به کار گرفته شده است. هنگامی که برای اوّلین بار بافت شهر کوفه طرّاحی شد، کاملاً با طرّاحی شهر بصره شباهت داشت. در این شهرها هر قبیله ای محلّه خاص داشتند که نام محلّه به نام همان قبیله بود. خیابان های اصلی نیز به نام همان قبایل شناخته می شدند. تمام این خیابان ها به مسجد جامع یا دارالاماره منتهی می شدند. خیابان های فرعی که کوچه ها از آنها انشعاب می یافتند نیز به خیابان های اصلی راه داشتند. در میان هر کدام از این محلّه ها یک میدان مربع شکل واقع بود.

مهم ترین موضوعات مرتبط با علم برنامه ریزی شهری از این قرارند:

1. توسعه طبیعی)Physical Development(

2. توسعه اجتماعی)Social Development(

3. توسعه اقتصادی)Economic Development(

این علم در مورد شهرهای مختلف نیز به کار می رود:

- شهرهای بزرگ)Metropolitan(

- منطقه های موجود در شهرها)Municipalities(

- محلّه های کوچک)Neighbourhoods(

تخصص های دیگری نیز در روند طرّاحی شهرها مشارکت دارند، مانند مهندسی معماری)Architecture(مهندسی پارک ها و مناظر طبیعی)Landspace Architecture(و مهندسی شهرسازی.)Urban Disign(این تخصص ها به شرح بیشتر موضوع و مقیاس های دقیق تر و کوچک تر توسعه می پردازند.

ص:318

در گذشته، گسترش شهرها به صورت خود به خود و بی برنامه انجام می شد. این امر تا ابتدای قرن نوزدهم ادامه داشت تا اینکه در این زمان طرّاحی شهرها، از اسلوب های جدید در مهندسی های معماری و راه و ساختمان، بسیار متأثر شدند. چون در این دو رشته اقدام به ساخت ماکت ها)Physical Design(و ارائه راه حل هایی برای رفع مشکلات شهرها کردند. در اینجا بود که طراحی های منطقی یا معقول)Rotional Planning Model(پی ریزی شد.

آزمایش های طولانی که در طرّاحی شهرها انجام شدند و تجربه های کاری که در این زمینه به دست آمدند، براساس نمونه های منطقی برنامه ریزی بودند. در این زمینه، انتقادات و پیشنهادهایی ارائه شد که به پیشرفت و تأثیرگذاری این علم انجامید. این فرایند در دهه 60 قرن گذشته صورت پذیرفت. ما از بین انتقادات و پیشنهادات، افکار جان جاکوبز)Jane.Jacobs(را بیان می کنیم که در توسعه این علم نقش بسزایی داشته است و موارد زیر را شامل می شود:

1. برنامه ریزی توسعه اقتصادی Planing()Economic Development

2. برنامه ریزی های اجتماعی در مورد مجتمع های مسکونی Planning(Community)Social

3. توسعه محیطی.)Environmental planning(

علاوه بر این، توجهاتی اساسی در طرّاحی شهرها صورت می گیرد که موارد زیر را دربرمی گیرد:

- برنامه ریزی (برنامه ریزی شهرها) و ارزش های زیبایی شناسی)Planning and Aesthetics(

ص:319

- برنامه ریزی و سلامت)Planning and Safety(

- برنامه ریزی و ارتباطات)Planning and Transport(

- برنامه ریزی و مناطق کمتر توسعه یافته Suburbanisation()Planning and

- برنامه ریزی و محیط.)Planning and Environment(

این گونه خلاصه می کنیم که بدون تکیه بر اصول علمی و اساسی و تجربه های تاریخیِ طرّاحی شهرها در جهان و استفاده از آزمایش های عالی و پیشرفته که در کشورهای پیشرفته انجام شده است، نمی توان شهرهای عراق را در راستای سازندگی، پیشرفت و شکوفایی قرار داد.

بهترین استفاده ای که برای اوّلین بار در دوره اخیر از علم طرّاحی شهرها شده، مربوط به شهر نجف اشرف است.

یک دفتر مشورتی از کشور انگلستان (که یکی از ده دفتر برتر مشورتی در دنیا در زمینه طرّاحی شهرهاست) به همراه یکی از دفاتر مشورتی عراقی در زمینه طرّاحی جدید و اساسی شهر نجف اشرف فعّالیّت می کند. هدف از این مشارکت، استفاده از تجربه های برتر و فناوری های جدیدی است که دفتر مشورتی انگلستان دارد و دفاتر مشورتی عراقی و کشورهای عربی از آن تجربه ها بی بهره اند. مطلب دیگر، فقدان تخصص در زمان کنونی در میان دفاتر مشورتی عراقی در زمینه طرّاحی شهرهاست. گفتنی است در زمان طرّاحی های جدید مسجدالحرام در مکّه مکرّمه و حرم شریف نبوی در مدینه منوّره از تجربه های عالی و پیشرفته دفاتر مشورتی و مهندسی جهانی استفاده و از تجربه های مشورتی و مهندسی داخلی نیز بهره گرفته شد.

ص:320

در خصوص طرح های توسعه حرم مطهّر حضرت علی علیه السلام و مرکز شهر نجف اشرف، یک دفتر مشورتی عراقی به نام «طراح معماری در زمینه مشاوره های مهندسی» که در زمینه طرّاحی مساجد و آرامگاه های مذهبی متخصص است، دست به کار این طرح توسعه شد. این دفتر مشورتی که تجربه های وسیعی در زمینه طرّاحی های شهری و منطقه ای دارد، شامل تعدادی مهندس و معمار باتجربه عراقی است که به هنر معماری اسلامی آگاه اند.

این گروه زیر نظر مهندس رؤوف محمّد الانصاری فعّالیّت می کند که ایشان نیز در زمینه هنر معماری اسلامی تخصص دارند. هم چنین، الانصاری مشاور مجموعه ای مشورتی و مهندسی است که در زمینه طرّاحی و توسعه شهر نجف اشرف نقش دارد. علاوه بر این، ایشان با مجموعه ای که در زمینه برنامه ریزی شهری فعّالیّت می کند، همکاری دارد.

گفتنی است از نظریّات ساکنان کربلا نیز برای ساخت و توسعه شهر استفاده می شود که از طریق نظرسنجی ها به دست می آید. این نظرسنجی ها که در مورد مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، عمرانی و محیطی است، به منظور مشورت در مورد طرّاحی جدید و اساسی شهر صورت می گیرد و در هر مرحله از مراحل اجرای این طرح ها، به کار می رود.

از مهم ترین نتایجی که اتخاذ این طرح داشته ارائه آن به مسئولان اداری و سایر دست اندرکاران این طرح است تا دستورات لازم به منظور اجرایی شدن این طرح اتخاذ شود.

از مهم ترین اولویت هایی که باید مورد توجّه قرار گیرد، آغاز

ص:321

پژوهش های اولیه برای جمع آوری اطّلاعات و گزارش هاست. این اطّلاعات هم چنین باید طبقه بندی و تحلیل شوند. استراتژی هایی باید وضع شوند تا اساس کار طرّاحی جدید Master Plan()Newشهر کربلا قرار گیرند. این اطّلاعات و گزارش ها باید جنبه های زیر را در بر بگیرند:

- ساکنان شهر و وضعیّت اجتماعی و اقتصادی؛

- عتبات عالیات، بناهای مذهبی و قدیمی؛

- سفرهای مذهبی سیاحتی؛

- اسکان؛

- اشتغال و فعّالیّت های تجاری؛

- بررسی های شهری؛

- محیط؛

- حمل و نقل و مسیرهای عبور و مرور؛

- امور درمانی، آموزش و پرورش و مجموعه های مسکونی؛

- زیرساخت های صنعت برق؛

- زیرساخت های آب آشامیدنی؛

- زیرساخت های توزیع و انتقال آب؛

- زیرساخت های کانالها و فاضلاب ها؛

- مناطق و محدوده ها؛

- جمع آوری اطّلاعات؛

- تهیه نقشه ها؛

- آموزش کادر فنی و اداری دولتی؛

ص:322

- محدوده مورد بررسی مرکز شهر؛

- سایر امور بااهمیّت.

- نیازهای کارگاههای جدید (نوع، مقدار و … ).

- مشکلات کنونی؛

- دریافتن مقدار و نوع درخواست های کنونی برای آب، امکانات برای جواب دادن به این نیازها و وضعیّت شبکه؛

- طرح های کنونی برای پاسخ به درخواست های جدید، به خصوص درخواست هایی که احداث ایستگاههای جدید جمع آوری آب را می طلبند.

نقشه کاربری های زمین با تکیه بر سیستم اطّلاعات جغرافیایی.)GIS(

- نقشه های مقیاس جدید بر منطقه شهری کنونی و هم چنین مناطقی که احتمالاً در آینده و در حین برنامه ریزی ها، توسعه خواهند یافت، تمرکز دارد.

مرزها و محدوده منطقه کنونی شهری باعث می شود تا عکس های جدید متفاوت با گذشته باشد. نقشه هایی برای مرزهای دقیق منطقه تهیه خواهد شد و بر سر آن اتفاق نظر به دست می آید. این امر پس از بررسی پیش بینی ها در مورد رشد و توسعه شهر در آینده است.

- دستیابی به بهترین عکس های هوایی از طریق ماهوارهها و با کیفیّتی عالی که از طریق ارتباط با تعدادی شرکت متخصص امکان پذیر می شود. این عکس ها باید بدون ابر و به سمت القدم(1))Nadir(نزدیک باشند. هم چنین این عکس ها باید دارای دقّت فنی بالا و کیفیّتی عالی باشند به طوری که یک متر مربع یا کمتر از یک واحد نوری)Pixel(را نشان دهند.

- لازم است به جمع آوری گزارش های مورد نیاز در مورد مسائل مربوط به کنترل زمین ها اقدام شود. در این مورد نقشه کشها اقدام به جمع آوری اطّلاعات خواهند کرد که به روش های قدیمی و سنّتی یا به طریق سیستم تعیین موقعیّت جغرافیایی)GPS(پس از فراهم شدن ویژگی های مورد نظر انجام خواهد شد.

ص:331

مسیری که دریاچه رزازه را به شهر عین التمر و قصر الاخیضر ربط می دهد نیز دارای اهمیّت است.

- راه های ارتباطی دیگر عتبات عالیات مانند سامرا و کاظمین با شهر کربلا نیز اهمیّت بسیاری دارند.

- جاده های کمربندی)Ring Roads(که شهر را احاطه می کنند و با سایر مسیرهای مهم ارتباط دارند، نیز مهم هستند.

زمینه هنر معماری اسلامی فعّالیّت می کنند؛ مانند: سازمان یونسکو که زیر نظر سازمان ملل متحد است، مؤسسه آغا خان که در زمینه فرهنگ و معماری فعّالیّت می کند و سازمان آسیسکو که زیر نظر سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی است. هم چنین می توان با گروه های علمی و دانشگاهی نیز به منظور مشورت با آنها و بازگرداندن چهره فرهنگی شهر کربلا همکاری کرد.

- مُحَقَّق شدن طرح هم سازی و هماهنگی با سایر شهرهایی که از جهات مختلف با کربلا شباهت دارند. این شباهت ها می تواند تاریخی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی یا عمرانی باشد.

- لازم است از فنّاوری روز به منظور بازسازی و پیشرفت شهر کربلا استفاده شود.

- التزام کامل به طرح اساسی و جدید شهر کربلا در اجرای پروژه های خدماتی و توسعه ای که در شهر و مناطق اطراف اجرا می شود.

- مُحَقَّق شدن ارتباط و هماهنگی عمرانی بین حرمین شریفین و سایر بناهای طرّاحی شده در اطراف آنها به منظور حفاظت از بافت عمرانی منطقه.

- محدود کردن ارتفاع بناهای جدید شهر قدیم تا سقف سه طبقه با لحاظ کردن طبقه همکف که با ارتفاع دیوارهای خارجی حرمین شرفین برابر است. این امر به منظور حفاظت از جایگاه و موقعیّت معماری عتبات عالیات صورت می پذیرد.

- اِعمال محدودیّت های معماری برای نمای ساختمان های جدید، تا نمای این ساختمان ها با ویژگی های معماری اسلامی که مخصوص عتبات عالیات است، هماهنگی داشته باشد. هم چنین این معماری ها باید با معماری مساجد

ص:334

و بناهای مذهبی و فرهنگی کربلا هماهنگی داشته باشد.

- اهتمام به اماکن و بناهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی و فعّالیّت در زمینه مرمّت و حفاظت از این بناها.

- فعّالیّت در زمینه ثبت اماکن تاریخی، آثار و عتبات برجسته مذهبی و شاهکارهای هنری کمیاب در کربلا که این موارد باید در سازمان «یونسکو» به ثبت برسند.

- برپایی موزه ای در داخل کربلا برای نمایش اشیای تاریخی قدیمی، نسخه های خطی مهم و تابلوهای هنری باارزش. هم چنین در این موزه می توان دستاوردهای فنی و حرفه ای جالب توجّه مردم را به نمایش گذاشت تا سرمایه فرهنگی این شهر نشان داده شود.

- برپایی و گسترش مراکز فرهنگی، اجتماعی و دفاتر عمومی و هم چنین فراهم کردن وسایل به روز و پیشرفته مانند رایانه و شبکه اینترنت.

- پیدا کردن راه حل های مناسب برای تمام مشکلاتی که سیستم خدمات رسانی در شهر با آنها روبه روست.

- تلاش در زمینه احداث مراکز تجاری فرعی و جدید به خصوص در محلّه های نو ساز برای کاهش فشار زیادی که بر منطقه تجاری اصلی در مرکز شهر وارد می شود.

- احداث مراکز شهری)Civile Center(در محلّه های نو ساز که شامل ادارات دولتی مانند شهرداری، امور درمانی، خدماتی و ارتباطی و نیز مراکز فرهنگی، اجتماعی، مهدهای کودک، فضاهای سبز، سالن های اجتماعات و درمانگاهها و پارکینگ ها می شود.

ص:335

- احداث یک منطقه پزشکی درمانی که تمام تخصص ها را دربرگیرد.

- احداث یک شهرک ورزشی که در آن یک زمین فوتبال و میدان هایی برای ورزش های دیگر ساخته شود. هم چنین در این شهرک باید سالن های ورزشی سرپوشیده، استخرهای شنا و امکانات رفاهی دیگر وجود داشته باشد.

- ساخت بازارهای جدید و توسعه دادن به مناطق تجاری، هم چنین برپایی بازارهای مردمی در شهر قدیم که این امر در پویا ساختن بازارهای محلّی اهمیّت بسزایی دارد.

- احداث هتل ها و مراکز رفاهی سیاحتی در خارج از شهر قدیمی. این امر به خصوص در مناطق سیاحتی مهم از اهمیّت بیشتری برخوردار است؛ مانند منطقه حر، دریاچه رزازه، نزدیکی منطقه امام عون، منطقه حسینیه، عطیشی و در راه قدیمی کربلا بغداد که نیاز به احداث این بناها در این مناطق بیشتر احساس می شود.

گسترش و پیشرفت گردشگری مذهبی در شهر که موجب رشد اقتصاد محلّی می شود.

- بهره گیری از مناطق تاریخی، مذهبی، میراث فرهنگی و طبیعی، به عنوان مکان هایی سیاحتی؛ البته باید مناطق اطراف این اماکن را توسعه و پیشرفت داد.

- توسعه راه های ارتباطی میان شهر کربلا با سایر شهرهای عراق که در این مورد می توان به خصوص به راه کربلا نجف اشاره کرد. هم چنین فضای سبزی در دو طرف این راه باید ایجاد شود و یک سری مهمان پذیر و مراکز رفاهی نیز در این منطقه مورد نیاز است.

- احداث یک فرودگاه بین المللی در منطقه میان کربلا و نجف به منظور استقبال از تعداد زیاد زائران و گردش گرانی که به این دو شهر رو می آورند.

ص:336

- ارتباط دادن استانهای کربلا و نجف با سایر استانهای عراق به وسیله خطوط راه آهن.

- احداث پروژه های گردشگری و اقتصادی مشترک میان شهرهای کربلا، نجف و کوفه.

- باید برای سرمایه گذاری های گردشگری، زمینه سازی صورت گیرد و تمام تسهیلات لازم به این منظور اختصاص یابد که این امر طبق قوانینی مختص به این موضوع، در آینده انجام خواهد شد.

- تشویق طرح احداث مراکز حرفه ای در زمینه میراث فرهنگی و هنر اسلامی که از وظایف این مراکز تربیت و آموزش افرادی هنرمند و متخصص است که به هنرهای معماری اسلامی آگاه باشند. در این مراکز حرفه هایی مانند ساخت و ساز، تعمیر، تمام فنون تزئینی و هم چنین خط عربی به افراد آموزش داده می شود. در این زمینه از تجارب اشخاص مجرب در زمینه هنرهای عربی و اسلامی بهره گرفته می شود. هم چنین از افراد متخصص سایر کشورها به منظور پیشرفت این مراکز استفاده می شود.

- تشویق و پشتیبانی از صنایع محلّی که مختص مصالح ساختمانی است، مانند صنعت آجر، کاشیکاری، صنعت مربوط به تزئینات چوبی و غیره.

- به کارگیری مصالح ساختمانی محلّی و سنّتی و نیز مصالحی هم چون سیمان، آهن و چوب در بناهایی که جدید ساخته می شوند. می توان در تزئین این بناها از موادی چون سنگ مرمر، سنگ های رنگی و سایر مواد نیز استفاده کرد. روشی که در ساخت بناها به کار می رود، باید از هویّت معماری اسلامی در شهر کربلا الهام گرفته باشد.

ص:337

پابرجا هستند، صورت گیرد. از جمله بناها می توان به عتبات عالیات، مساجد، مدارس مذهبی، حسینیه ها، خان ها، حمّام های عمومی، مقامات و برخی دیگر از خانه های قدیمی و زیبا اشاره کرد. عکس هایی که از این بناها تهیه می شود، هنگام تعمیر و حفاظت از آنها و نیز برای بازسازی بناها پس از تخریب شان مورد استفاده قرار می گیرند. تمام بناهایی که دارای ارزش تاریخی و فرهنگی هستند، باید در شورای سازندگی که پیشنهاد تأسیس آن ارائه شده است، رسمیّت و سندیّت پیدا کنند. هم چنین نام این بناها باید به دلیل روشن شدن دوره آنها ثبت شود. علاوه بر این، بناهایی که رو به ویرانی هستند، باید بازسازی شوند. این فعّالیّت ها طبق طرح هایی صورت می پذیرد که متخصصان در مورد آنها به توافق رسیده اند.

- توسعه و گسترش برنامه ها و علامت های راهنما به منظور اطلاع رسانی بیشتر به ساکنان و زائران در مورد بناهای مذهبی، تاریخی، میراث فرهنگی و سیاحتی که در کربلا واقع هستند.

تشویق و پشتیبانی از سازمان ها و مؤسساتی که به حفاظت از میراث فرهنگی و بهسازی شهرها توجّه نشان می دهند.

پشتیبانی مادی و معنوی از شوراهای محلّی شهر و حومه و توسعه کارایی و کارآمدی این شوراها، تا بتوانند در فعّالیّت های آگاه سازی مردم به منظور حفاظت از شهرشان سهم بیشتری داشته باشند.

ص:339

ص:340

ص:342

سفر و گردشگری طی قرن های گذشته پیشرفت گسترده ای داشته است و علما، گردشگران و مورّخان بسیاری هم چون مسعودی، ابن فضلان (که به شمال اروپا رسید)، ابن بطوطه، حمداللَّه مستوفی، ابن جبیر، یاقوت حموی، ابن سینا، جابر بن حیان، کندی، فارابی و دیگران به قسمت های مختلف جهان سفر کردند و از این طریق افق های علمی خود را گسترش دادند. آنها از علم و تجربه ملت های اسلامی و سایر ملت های جهان بهره های بسیار بردند و هنوز هم بسیاری از تألیفات شان جزء مهم ترین منابع علمی است و در بسیاری از دانشگاه های جهان تدریس می شود.

صنعت گردشگری نقش مهمی در تقویت فرهنگ اسلامی ایفا می کند. هدف از گردشگری تنها مشاهده آثار تاریخی و مذهبی شهرهای مختلف نیست، بلکه این صنعت در شناخت جوامع، آگاهی یافتن از عادات و سنن آنان و هم چنین بررسی فرهنگ های مختلف تأثیر عمده ای دارد و عامل مهمی در ارتباط بین تمدّن ها و فرهنگ ملت های مختلف جهان به شمار می آید.

سفرهای مذهبی و زیارتی یکی از مهم ترین انواع سفرها در جهان اسلام به شمار می آیند و آداب مخصوص خود را دارند که یکی از آنها دوری گزیدن از مُحَرَّمات الهی و پای بندی و احترام به اصول و ضوابط اسلامی است. به همین دلیل، لازم است تلاش های وسیعی برای تقویت و بهبود کیفیّت سفرهای زیارتی در عراق صورت گیرد. هم چنین باید برنامه های متنوعی برای استقبال از کاروان های زیارتی مختلف تدوین شود. این برنامه ها نباید محدود به زیارت حرم های مقدّس باشد بلکه به منظور آشنایی با فرهنگ جوامع مختلف، تبادل دیدارها، برگزاری همایشها، نمایشگاهها

ص:344

و فروشگاه ها نیز باید تدابیر خاصّی اندیشیده شود. بازدید از آثار دیدنی و تاریخی مناطقی که در نزدیکی شهرهای مذهبی واقع شده اند نیز باید در این برنامه ها گنجانده شود.

علاوه بر آن، فراهم کردن امکانات رفاهی و احتیاجات ضروری زائران و گردشگران هم چون سرویس های بهداشتی و مطب های پزشکی، هم چنین وجود دفاتر راهنمایی و ارتباطات و دفاتر پلیس گردشگری نیز از اهمیّت ویژه ای برخوردارند. هتل ها، رستورانها و اماکن گردشگری دیگر نیز باید دارای کیفیّت مطلوب باشند و نظارت مستمر بر آنها صورت گیرد.

ساکنان شهرهای مذهبی به مهمان نوازی و استقبال گرم از زائران و مسافران معروف اند. به همین دلیل، یکی از ویژگی های سفرهای زیارتی، به خصوص در عراق و در شرایط طبیعی این است که زائر یا مسافر احساس می کند در بین خانواده و بستگان خویش است. به دلیل بزرگواری و خوش رفتاری ساکنین شهرهای مذهبی با زائران و مسافران، بسیاری از آنها مایل هستند که مدّت بیشتری در شهرهای مذهبی اقامت گزینند تا بیشتر به زیارت حرم های اهل بیت علیهم السلام بپردازند.

کسانی که به شهرهایی هم چون کربلا، نجف، کاظمین و سامرا سفر می کنند، انگیزه های مختلفی دارند. یکی از دلایل سفر به این شهرها این است که ثواب زیارت این شهرها نزدیک به ثواب عمره خانه خداست. به همین دلیل، زیارت حرم های مقدّس موجود در این شهرها، بسیار باعظمت است و جزئی از آئین های اسلامی مسلمانان به شمار می آید.

شهر مقدّس کربلا، در دوره های تاریخی مختلف، مرکزی برای تبادل

ص:345

تمدّن ها و فرهنگ های مختلف بوده است و افراد بسیاری از مناطق مختلف اسلامی جهان به این شهر سفر می کردند. این شهر، حلقه اتّصال علما و دانشمندان کشورهای اسلامی در دوره های مختلف بوده است.

رژیم سابق عراق طی سه دهه گذشته موانع بسیاری برای زیارت شهرهای مقدّس مذهبی ایجاد و زائران کشورهای اسلامی را از زیارت این اماکن مقدّس منع کرده بود. بنابراین، بعد از فروپاشی این رژیم، طبیعی است سیل زائران و گردشگران در سال های آتی به شهر کربلا و شهرهای مذهبی دیگر سرازیر شود. به همین دلیل، لازم است طرح های عمرانی، معماری و گردشگری بسیاری اتّخاذ شوند و به مرحله اجرا درآیند. توسعه شهر قدیم، گسترش حرم مطهّر امام حسین و حضرت عباس علیهما السلام، بازسازی و تعمیر حرم های و آثار مذهبی موجود در داخل و اطراف شهر، افزایش تعداد هتل ها و راه اندازی بازارهای جدید به خصوص بازارهای محلّی، از جمله اقدامات ضروری به شمار می آیند.

هم چنین لازم است شهرهای توریستی و هتل های جدیدی در مناطق اطراف شهر قدیم ساخته شوند. منطقه رزازه که بین کربلا و نجف واقع شده است و منطقه حرم عون بن عبداللَّه از جمله مناطق مناسب برای این کار هستند. امکانات رفاهی و تفریحی هم چون رستورانها، شهربازیها، پارک ها و مراکز اینترنتی نیز باید در این مناطق ساخته شوند. ضروری است این مناطق از طریق شبکه های ارتباطی و وسایل نقلیه با شهر قدیم ارتباط داشته باشند. بدین ترتیب، از فشار زیادی که در زمان ورود زائران و مسافران به این شهر وارد می شود، کاسته خواهد شد.

ص:346

از طرفی، بازسازی و حفظ آثار تاریخی و قدیمی موجود در شهر قدیم و گسترش و توسعه این شهر، سبب می شود فعّالیّت ها و خدمات رفاهی و ضروری که برای زائران در نظر گرفته شده است، به راحتی و به صورت منظّم صورت پذیرد.

یکی دیگر از اقدامات لازم و ضروری برای بهبود وضعیّت گردشگری در کربلا، توسعه منطقه عین التمر است؛ زیرا این منطقه در نزدیکی قلعه اخیضر که یک اثر مشهور تاریخی در عراق است، واقع شده است. علاوه بر آن، این منطقه دارای چشمه های آب معدنی بسیاری است که برای درمان بیماری های پوستی مزمن مناسب و هم چنین دارای محصولات زراعی مهمی چون خرما، انار و زیتون است.

در اطراف این منطقه نیز آثار باستانی بسیاری وجود دارد. ارتباط منطقه عین التمر با منطقه رزازه و نزدیک شدن این دو منطقه به یکدیگر به دلیل استفاده های توریستی فراوانی که می توان از این دو منطقه کرد، نیز به بهبود وضعیّت اقتصادی کربلا کمک شایانی می کند.

سفرهای تجاری نیز یکی از مهم ترین عوامل جذب توریست به شهر کربلاست. این شهر مملو از کالاها و اجناس مختلف، به خصوص تولیدات و صنایع سنّتی است. زیبایی، کیفیّت عالی و قیمت ارزان این کالاها هر زائر و مسافری را به خرید آنها تشویق می کند. بنابراین لازم است فروشگاه ها و بازارهای محلّی متعددی در قسمت های مختلف شهر کربلا راه اندازی شوند. این بازارها باید مجهّز به امکانات و خدمات عمومی و پارکینگ باشند. از طرفی مکان های خاصّی نیز برای قرار گرفتن کالاها باید در نظر گرفته

ص:347

شوند تا فروشندگان از قرار دادن اجناس در پیاده رو ها و خیابان های منطقه بین الحرمین و اطراف آن خودداری کنند؛ زیرا این امر در رفت و آمد افراد و حرکت خودروهای امداد، آتش نشانی و خدمات رسانی مشکل ایجاد می کند و هم چنین سبب زشتی جلوه ظاهری شهر می شود.

بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی از طریق سفرهای تجاری به موفقیت های بزرگی دست یافته اند. کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز با گسترش بخش گردشگری، ساخت هتلهای وسیع و گردشگری جدید و هم چنین اجرای طرح های عظیم گردشگری، پیشرفت عمده ای داشته اند.

اقتصاد شهرهایی چون دُبی، قاهره، دمشق، مراکش، اصفهان، استانبول و … تا حدّ زیادی به سفرهای تجاری بستگی دارد. این سفرها یکی از مهم ترین منابع اصلی درآمد مالی این شهرها به شمار می آیند. سفرهای تجاری از جمله فعّالیّت های اقتصادی پویایی هستند که برای افراد جامعه بسیار مفیدند و نقش مهمّی نیز در ایجاد فرصت های شغلی مناسب دارند.

سفرهای زیارتی به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد کشور و تولیدات داخلی آن تأثیر می گذارند. در زیر به مهم ترین این تأثیرات اشاره می کنیم:

کشاورزی، تأسیسات، مؤسسات و اماکن عمومی و … است، به عهده می گیرد. این واحدها عوامل و عناصر مختلف تولید را با هم می آمیزند تا آنها را به کالاها و خدمات مفید برای جامعه تبدیل کنند.

نقش سفرهای زیارتی در تولید، از طریق واحدهای خدماتی که در هتل ها، رستورانها، امور مربوط به حمل و نقل و … به فعّالیّت می پردازند، مشخص می شود. در واقع، این سفرها عوامل تولید را به مجموعه ای از خدمات مختلف تبدیل می کنند و آنها را در معرض فروش به زائران عتبات عالیات قرار می دهند.

درآمدی که از طریق سفرهای زیارتی به دست می آید همان پولی است که زائران در مقابل خدماتی می پردازند که در طول سفر به عتبات عالیات به آنها ارائه می شود. به عبارت دیگر، این پول سود واحدهای خدماتی است که در زمینه سفرهای زیارتی به فعّالیّت مشغول اند.

درآمد ناشی از سفرهای زیارتی در بسیاری از کشورها، منبع اصلی درآمد ملی به شمار می آید. در عراق نیز همین گونه است. این سفرها نقش عمده ای در درآمد عراق دارند، زیرا در این کشور آثار باستانی تاریخی و باارزش فراوانی وجود دارد و شهرهای مقدّس مذهبی هم چون اماکن مذهبی دیگر خود به تنهایی میلیون ها زائر مسلمان را سالیانه به سوی عراق جذب می کنند.

پرداختی های زائران بستگی دارد. در این صورت، باید بین درآمد حاصل از ارز که توسط زائران وارد کشور می شود از یک سو و مقدار ارزی که باید برای وارد کردن تولیدات ضروری و مورد نیاز مراکز سفرهای زیارتی خرج شود از سوی دیگر، موازنه و تعادل وجود داشته باشد. مابه التفاوت درآمد و خرج، در واقع تعیین کننده نقش این سفرهای زیارتی در درآمد کشور است. چنانچه درآمد بر خرج فزونی داشته باشد، مقداری از ارز باقی می ماند که بیانگر تأثیر مثبت سفرهای زیارتی در اقتصاد کشور است. امّا چنانچه خرج بیش از درآمد حاصل از ارز باشد، در این صورت، این سفرها تأثیر منفی داشته اند.

دانشمند فرانسوی نیز با استفاده از اعداد و ارقام و حقایق به دست آمده، نظریه ای در مورد گسترش بخش گردشگری ارائه داده است. وی گفته است: «هر چقدر بخش گردشگری گسترش بیشتری یابد، کار و اشتغال نیز بیشتر توسعه می یابد» و این یعنی صنعت گردشگری قادر است فرصت های شغلی جدیدی در محدوده بخش گردشگری ایجاد کند.

مذهبی، لازم است طرح های زیرساختی متعددی که بخش عمده ای از نیازهای زندگی امروزی را فراهم می کنند، به مرحله اجرا درآیند. این طرح ها منحصر به شهرهایی نمی شوند که حرم های مطهّر در آنها قرار دارند، بلکه همه مناطقی که زائران بدانجا می روند و هم چنین انواع طرح های خدماتی را دربر می گیرند. طرح های خدماتی نیز نه تنها زائران، بلکه ساکنان شهرهای مذهبی و مناطق دیگر را نیز شامل می شود.

علاقه مند است. مثلاً آشنایی با آثار تاریخی و باستانی موجود در اطراف مناطق مذهبی، یکی از اهداف زائران و مسافران است. تعداد زیادی از زائران، بخشی از وقت خود را به استراحت و تفریح در باغ ها و پارک ها و بخشی دیگر را به خرید به خصوص خرید از بازارهای قدیمی اختصاص می دهند. به همین دلیل، توجّه به جنبه های زیر ضروری است:

- حفاظت از محیط در برابر آلودگی؛

- ایجاد جنگل های مصنوعی و فضای سبز و حفاظت از پارک ها؛

- ساخت پارک ها، گردشگاه ها، شهر بازی ها و به خصوص ساخت اماکن تفریحی مخصوص زنان و کودکان؛

- بازسازی و محافظت از اماکن تاریخی و هم چنین بازسازی محلّه های قدیمی

خوش رفتاری و هم چنین فراهم کردن انواع خدمات و احتیاجات ضروری آنها، سعی در جلب رضایت آنها شود.

علاوه بر تأثیرات مهمی که ذکر شد، سفرهای زیارتی تأثیرات دیگری نیز دارند که باید به دقّت مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند. این تأثیرات عبارت اند از:

زیادی از اقتصاد کشوری که زائر از آنجا می آید تأثیر می پذیرد. مثلاً اگر آن کشور دارای رفاه اقتصادی باشد، سفرهای زیارتی نیز نقش مثبتی در وضعیّت اقتصاد جامعه خواهد گذاشت و برعکس چنانچه آن کشور از لحاظ اقتصادی در سطح پایینی باشد، بی شک اقتصاد شهرهای مذهبی نیز دچار رکود خواهد شد.

گاهی نیز دلایل متعدد و شرایط پیش بینی نشده مانع رسیدن زائران به شهرهای مذهبی می شود. این مسأله نیز در اقتصاد این شهرها تأثیر منفی می گذارد. بنابراین لازم است ورود زائران از کشورهای مختلف به این شهرها امکان پذیر باشد. این مسأله خود باعث ترویج سفرهای زیارتی در کشورهای اسلامی و کشورهایی با اقلیّت های اسلامی بزرگ می شود.

هتل ها، رستورانها و سایر خدمات نیز راحت تر دراختیار زائران قرار می گیرد.

- برنامه های دیگری هم چون بازدید از آثار تاریخی و باستانی و هم چنین برنامه های تفریحی و سرگرم کننده نیز باید به برنامه های زیارتی افزوده شوند. برای این کار لازم است روی مناطقی هم چون رزازه، جنگلهای موجود در کربلا، مناطق مُشْرِف به رود فرات در شهرهای هندیه و مُسَیِّب، منطقه حسینیه، منطقه عطیشی، دریای نجف و مناطق زیبای مشرف بر رود فرات در کوفه، سرمایه گذاری شود تا محیط مناسبی در این مناطق برای حضور زائران فراهم آید. این برنامه سبب افزایش مخارج روزانه زائران و نیز طولانی تر شدن مدّت اقامت آنها می شود.

- در پذیرش زائران و مسافران نباید به کشورهای خاصّی اکتفا کرد، بلکه باید برنامه ها و اقدامات لازم برای پذیرش زائران از کشورهای مختلف در تمام طول سال وجود داشته باشد.

زائران مختلف به خصوص دانش آموزان، دانشجویان، خانواده های شهدا، معلولین و سالمندان باید تشویق شوند که در زمان های دیگری غیر از مناسبت های مهم مذهبی به عتبات عالیات سفر کنند. برای تشویق آنها باید تسهیلات کافی در اختیارشان قرار گیرد و قیمت اسکان، حمل و نقل، غذا و برنامه های تفریحی دیگر نیز تا حد زیادی کاهش یابد.

- زائران عتبات عالیات را باید تشویق کرد که از وسایل نقلیه عمومی هم چون اتوبوس ها و قطارها برای سفر به این مناطق استفاده کنند.

- برای کاهش ازدحام زائران در داخل حرم ها، بهتر است مراسم و آیین های مذهبی در فضای باز بیرون از حرم انجام شود. لازمه این کار این

ص:358

است که امکانات رفاهی در فضاهای بیرون از حرم نیز وجود داشته باشد.

- این امکانات شامل وضوخانه ها، سرویس های بهداشتی مردانه و زنانه، سرویس های بهداشتی مخصوص معلولین، حمّام ها، آبخوری ها، دفاتر راهنمایی، ارتباطات و پلیس گردشگری می شود.

- بهداشت هتل ها، رستورانها و مراکز خدماتی دیگر باید به صورت مستمر مورد کنترل و نظارت سازمان ها و ادارات مرتبط قرار گیرد تا بدین وسیله از مشکلات بهداشتی که سلامت عمومی جامعه را تهدید می کند، جلوگیری شود.

- مراکز اسکان زائران به خصوص هتل ها و خانه هایی که به آنها اختصاص داده می شود باید وسیع و دارای کیفیّت مطلوب باشد و محافظت شبانه روزی از آنها به عمل آید.

- حمایت و تشویق بخش های خصوصی برای ساخت هتل ها، رستورانها و سایر اماکن گردشگری نیز از جمله اقدامات ضروری است.

- لازم است در مناطق گسترده و وسیع هم چون رزازه، حرم عون بن عبداللَّه، عطیشی، حسینیه، ابراهیمه و مسیر نجف کربلا، شهرهای توریستی با همه امکانات رفاهی ساخته شوند.

- باید از برنامه های فرهنگی و برنامه های مختلف دیگر برای افزایش تقاضای سفرهای زیارتی استفاده کرد.

- ورود و خروج زائران به عتبات عالیات باید براساس برنامه های منظّم و از پیش تعیین شده صورت گیرد تا از ازدحام شدید زائران و ورود عوامل ناشناس به این کشور جلوگیری شود.

- مراکز و دانشکده های گردشگری به خصوص مراکزی که در زمینه

ص:359

سفرهای زیارتی و مذهبی فعّالیّت می کنند باید مورد حمایت واقع شوند. از طرفی، برنامه های درسی این مراکز نیز باید متناسب با نیاز تورهای مذهبی و زیارتی باشند تا نیروهای گردشگری توانمندی در آینده به جامعه تحویل دهند. این مسأله در شهرها و اماکن مذهبی که ساکنان آنها به صورت مستقیم یا غیرمستقیم مشغول خدمت رسانی به زائران عتبات عالیات هستند، ضرورت بیشتری پیدا می کند.

- ایجاد ارتباط بین هنرها، حرفه های اسلامی و سفرهای زیارتی، تا حد زیادی سبب ارتقای سطح آگاهی مردم می شود. بنابراین، بخش های مربوط به سفرهای زیارتی نقش عمده ای در گسترش مراکز مربوط به هنرها و حرفه های اسلامی دارند.

- لازم است تحقیقات و پژوهش های مختلفی در زمینه گردشگری، به خصوص سفرهای زیارتی انجام گیرد.

- برای فارغ التحصیلان رشته گردشگری باید دوره های خاصّی در نظر گرفته شود تا به یادگیری زبان های محلّی و خارجی هم چون کردی، فارسی، ترکی، انگلیسی، هندی و … بپردازند.

- برای کالاها و اجناس نیز باید مکان های مناسبی در نظر گرفته شود تا فروشندگان از قرار دادن کالاها در پیاده رو ها و خیابان های اطراف حرم خودداری کنند. یکی از اقدامات مهمی که می توان در این زمینه انجام داد راه اندازی بازارهای دائمی است.

- دولت باید ساکنان شهرهای مذهبی را به اجرای طرح های گردشگری درآمدزا تشویق کند. بی شک، درآمد حاصله در وضعیّت شغلی و معیشتی

ص:360

ساکنان تأثیر مثبتی خواهد گذاشت.

- همه افراد جامعه به ویژه دانشجویان و دانش آموزان باید بر رفت و آمد زائران و انجام مراسم مذهبی آنان نظارت داشته باشند و هم چنین در نظافت محیط و پاکسازی اماکن مذهبی و گردشگری نیز مشارکت کنند.

- دولت باید فرهنگ گردشگری در شهرهای مذهبی ایجاد کند تا ساکنان این شهرها با زائران رفتار مطلوب و مناسبی داشته باشند.

- نظارت بر خدماتی که به کاروان های زیارتی ارائه می شود، به ویژه خدمات مربوط به آسایش و امنیّت زائران.

- قیمت گذاری عادلانه هتل ها براساس کیفیّت آنها تا بدین وسیله نرخ خدماتی که به کاروان های زیارتی ارائه می شود، ثابت بماند.

- آسان ساختن مراحل و شرایط ورود زائران به عراق از صدور روادید گرفته تا اقدامات مربوط به فرودگاهها و گمرک ها.

- فراهم کردن تسهیلات کافی در مکان های اسکان زائران و ایجاد هتل ها و اماکن تفریحی مناسب که سبب گسترش سفرهای زیارتی در عراق می شود.

- تشکیل دوره های خاص برای مدیران شرکت های گردشگری و اعطای مجوز لازم به آنها.

- توسعه و گسترش حرم ها و بناهای مذهبی کوچک و بازسازی و گسترش مناطق اطراف آنها و مناطقی که در قسمت های مختلف شهرهای مذهبی در شهرهای دیگر واقع شده اند.

- فراهم کردن امکانات لازم و خدمات موردنیاز زائران در اماکن مذهبی دوردست.

- افزایش اطلاع رسانی در زمینه گردشگری از طریق شبکه های مختلف تلویزیونی به منظور شناساندن و ترویج سفرهای زیارتی در عراق.

- تهیه مجله ها، بروشورها، نوارهای ویدئویی و سی دی های مختلف از آثار مذهبی و تاریخی شهرهای مذهبی.

- هماهنگی با ادارات و سازمان های دیگر موجود در عراق که با کاروان های زیارتی در ارتباطند، به ویژه وزارت امور خارجه، وزارت کشور، وزارت بهداشت و سازمان حج و اوقاف.

ص:362

أحمد سوسة: الدلیل الجغرافی، بغداد 1379 ه. ق (1960 م).

الأمام محمّد عبده: شرح نهج البلاغة للأمام علی بن ابی طالب علیه السلام، الجزء الثانی.

الترمذی: سنن الترمذی، مطبعة دار إحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان.

الحاج محمّد علی آل کمونة: دیوان ابن کمونة، مطبعة دار للنشر و التألیف، للنجف 1367 ه. ق (1948 م).

الدینوری: الأخبار الطوال، الطبعة الأولی، دار إحیاة الکتب العربیة، القاهرة 1960 م.

السیّد إبراهیم شمس الدین القزوینی: البیوتات العلویة فی کربلاء، (1963 م).

السیّد ابن طاووس: اللهوف فی قتلی الطفوف، دارالمرتضی، بیروت، لبنان.

السیّد حسن الصدر: نزهة اهل الحرمین فی عمارة المشهدین، الطبعة الثانیة، مطبعه أهل البیت، کربلاء، 1384 ه. ق (1965 م).

السید حسین بن احمد البراقی: تاریخ الکوفة، المطبعة الحیدریة، النجف، 1356 ه. ق (1937 م).

السیّد عبدالحسین الکلیدار: تاریخ کربلاء المعلی، المطبعة العلویة، النجف الأشرف العراق، 1349 ه. ق (1930 م)

السیّد محسن الأمین: أعیان الشیعة، دار التعارف للمطبوعات، بیروت لبنان 1403 ه. ق (1983 م)

السیّد محسن الأمین: خطط جبل عامل، الطبعة الأولی، 1403 ه. ق (1984 م)، الدار العالمیة للمطبوعات، بیروت، لبنان.

السیّد محمّد عبدالرزاق: تراثنا، رقم 16، العدد 13، عن مؤسسة آل البیت لأحیاء التراث، 1409 ه. ق (1989 م).

السیّد هادی الصدر: مجلة رسالة الشرق، مطبعة النجاح، بغداد، 1373 ه. ق (1954 م).

أرنولد ویلسون: ولاء سکان بلاد ما بین النهرین 1920 - 1917، طباعة جامعة اکسفورد، لندن همفری میلفورد.

ص:364

الشیخ المفید: الإرشاد، ط 3، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1399 ه. ق (1979 م).

الشیخ طه الولی: المساجد فی الإسلام، الطبعة الأولی، دار العلم للملایین، بیروت، 1409 ه. ق (1988 م).

الشیخ فرج العمران القطیفی: الأزهار الأرجیة فی الآثار الفرجیة، 1383 ه. ق (1964 م)

الشیخ محمّد صادق الکرباسی: دائرة المعارف الحسینیة، قسم مدینة کربلاء، تحت الطبع.

العلامة المجلسی: بحار الأنوار، ط 2، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403 ه. ق (1983 م).

المسعودی: مروج الذهب، المکتبة الإسلامیة، بیروت، لبنان.

النجاشی: رجال النجاشی، طبعة ثانیة، قم، ایران، 1398 ه. ق (1978 م).

باقر شریف القرشی: حیاة الإمام الحسین علیه السلام، الطبعة الأولی، مطبعة الآداب، النجف الأشرف، العراق 1396 ه. ق (1976 م).

جعفرالخیاط: موسوعة العتبات المقدسة، جعفر الخلیلی.

جعفر محبوبة: ماضی النجف و حاضرها، الطبعة الثانیة، دار الأضواء، بیروت لبنان، 1406 ه. ق (1986 م).

جلال الحنفی: معجم اللغة العامیة البغدادیة، مطبعة أسعد، بغداد (1966 م).

جیرالد دی گوری: ثلاثة ملوک فی بغداد 1921 - 1958.

حسن الأمین، دائرة المعارف الأسلامیة الشیعیة، ط 2، دائرة التعارف للمطبوعات، بیروت 1413 ه. ق (1992 م).

حنا بطاطو: العراق، الکتاب الثالث، ط 1، مؤسسة الأبحاث العربیة، بیروت، (1992 م).

ص:365

خالد عبدالمنعم: موسوعة العراق الحدیث، ط 1، الدار العربیة للموسوعات بغداد (1977 م).

اعتماد یوسف القصیری: سومر، سنة 1982 م، عن المؤسسة العامة للآثار و التراث، وزارة الثقافة و الإعلام، العراق.

جلیل العطیة: جریدة الشرق الأوسط، العدد 6343، لندن (1996 م).

حسن إبراهیم حسن: تاریخ الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان.

حسین علی محفوظ: موسوعة العتبات المقدسة لجعفر الخلیلی، قسم کربلاء.

حسین مؤنس: المساجد، عن معالم المعرفة، الکویت، 1401 ه. ق (1981 م).

خالد السلطانی: دراسة فی عمارة العراق ما بین الحربین، آفاق عربیة، عدد 10، (1980 م).

صالح محمّد العابد: حضارة العراق، دار الحرّیة الطبعة، بغداد (1985 م).

صفاء خلوصی: موسوعة العتبات المقدسة لجعفر الخلیلی، قسم کربلاء.

طارق جواد الجنابی: حضارة العراق، دار الحریة الطبعة بغداد (1985 م).

طارق نافع الحمدانی و الدکتورة صباح إبراهیم الشیخلی: المدینة و الحیاة المدنیة، دارالحریة للطباعة، بغداد سنة (1988 م).

عبدالجبار ناجی: دراسات فی تاریخ المدن العربیة الإسلامیة، مطبعة جامعة البصرة، العراق، (1986 م).

عبدالجواد الکلیدار: تاریخ کربلاء و حائر الحسین، للطبعة الثانیة، المطبعة الحیدریة، النجف، العراق 1386 ه. ق (1967 م).

عفیف بهنسی: الفن الإسلامی، طبعة اولی، دار أطلاس للدراسات و الترجمة و النشر، دمشق، (1986 م).

عماد عبدالسلام رؤوف: حضارة العراق، دارالحریة للطباعة، بغداد (1985 م).

عیسی سلمان و هناء عبدالخالق و نجاة یونس: العمارات العربیة الإسلامیة

ص:366

فی العراق، دارالحریة للطباعة، بغداد، (1982 م).

فاضل الحسینی المیلانی: دراسات حول کربلاء و دورها الحضاری، ط 1، (1996 م).

قحطان رشید صالح: الکشاف الأثری، المؤسسة العامة للآثار و التراث فی العراق، (1987 م).

مجید خدوری: العراق جمهوری، طبعة أولی، الدار المتحدة للنشر، بیروت، (1974 م).

محمّد مکیة: الدور البغدادیة و التراث السکنی، قامت بنشرة نقابة المهندسین العراقیین، (1969 م).

مصطفی جواد: دلیل خارطة بغداد المفصل، أحمد سوسة، مطبعة المجمع العلمی العراقی، سنة (1929 م).

مصطفی جواد: موسوعة العتبات المقدسة لجعفر الخلیلی، من قسم کربلاء، الطبعة الأولی، دارالتعارف، بغداد، 1386 ه. ق (1966 م).

مظفر عبداللَّه أمین، و جهاد صالح العمر: العراق فی التاریخ، المجمع العلمی العراقی، بغداد، (1983 م).

هاشم خضیر الجنابی: المدینة الإسلامیة و خصائصها، مجلة التربیة و التعلیم (جامعة الموصل)، العدد 2، سنة (1980 م).

ولید الحلی: العراق و آفاق المستقبل، دارالفرات، بیروت، 1413 ه. ق (1992 م).

ومیض جمال عمر نظمی: ثورة 1920، المکتبة العالمیة، بغداد، (1985 م).

زینب صادق علی السمکری: سومر، المؤسسة العامة للآثار و التراث، سنة 1985 - 1986 م، وزارة الثقافة و الإعلام، العراق.

ستیفن لونگریک و فرانک ستوکس: شعوب العالم الحدیث، العراق، طبعة اولی، أرنست بن لیمتد، لندن، (1958 م).

ص:367

سعید الأفغانی: أسواق العرب فی الجاهلیة و الإسلام، دمشق، (1960 م).

سلمان هادی طعمة: الحمامات الشعبیة فی کربلاء، مجلة التراث الشعبی البغدادیة، العدد: 12، 1392 ه. ق (1972 م).

سلمان هادی طعمة: تراث کربلاء، الطبعة الثانیة، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت 1403 ه. ق (1983 م).

سلمان هادی طعمة: کربلاء فی الذاکرة، مطبعة العانی، بغداد، (1988 م).

سلیمة عبدالرسول: المبانی التراثیة فی بغداد، وزارة الثقافة و الإعلام، المؤسسة العامة للآثار و التراث، بغداد، (1987 م).

شمس الدین المقدسی: أحسن التقاسیم فی ذکر الأقالیم، سنة، (1906 م).

شمس الدین محمّد الذهبی: دول الإسلام، تحقیق فهیم محمّد شلتوت و محمّد مصطفی إبراهیم، القاهرة، (1974 م).

صفی الدین بن عبدالحق: مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، الناشر، أنتر برس.

عباس العزاوی: تاریخ العراق بین احتلالین، الطبعة الأولی، مطبعة التفیض الأهلیة، بغداد، 1354 ه. ق (1936 م).

عبدالحسین الکلیدار آل طعمة: بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، مطبعة الإرشاد، بغداد.

عبدالحمید الخیاط: تاریخ الروضة الحسینیة، دارالکشاف للنشر و الطباعة و التوزیع، 1376 ه. ق (1957 م).

عبدالرزاق آل وهاب: کربلاء فی التاریخ، مطبعة الشعب، بغداد 1353 ه. ق (1935 م).

عبدالرزاق الحسنی: العراق قدیماً و حدیثاً، ط 2، مطبعة العرفان، صیدا، 1375 ه. ق (1956 م).

ص:368

عبدالرزاق الحسنی: تاریخ العراق السیاسی، ط 6، مطبعة دارالکتب، بیروت، 1403 ه. ق (1983 م).

عبدالرزاق الحسنی: تاریخ الوزارات العراقیة، مطبعة العرفان، صیدا، 1352 ه. ق (1993 م).

عبدالرزاق الحسنی: موجز تاریخ البلدان العراقیة، ط 2، مطبعة العرفان، صیدا، 1351 ه. ق (1933 م).

عبدالرزاق المقرم: العباس، دار الفردوس، بیروت، لبنان، 1408 ه. ق (1988 م).

عبدالرزاق المقرم: قمر بنی هاشم، منشورات المطبعة الحیدریة فی النجف، 1369 ه. ق (1949 م).

عبدالواحد المظفر: بطل العلقمی، قم، ایران.

علی اکبر دهخدا: لغة نامه، طبعة جامعة طهران، (1959 م).

عمانوئیل فتح اللَّه عمانوئیل: مجلة لغة العرب، 1329 ه. ق (1911 م).

غسان العطیة: العراق نشأة الدولة 1920 - 1908.

فریال مصطفی: البیت العربی فی العراق فی العصر الإسلامی، وزارة الثقافة و الإعلام فی العراق، دارالحریة للطباعة، بغداد (1982 م).

گیفن یونک: العراق بلاد ما بین النهرین، کولینز، لندن، (1980 م).

لوط بن یحیی الأزدی: مقتل الحسین علیه السلام، 1342 ه. ق (1924 م).

محمّد التونجی: المعجم الذهبی فارسی عربی، دارالعلم للملایین، بیروت (1968 م).

محمّد باقر الحسینی: الأخیضر، مجلة سومر، سنة (1966 م).

محمّد باقر مدرس: شهر حسین، (باللغة الفارسیة)، انتشارات کلینی، الطبعة الثانیة، 1414 ه. ق (1994 م).

محمّد حرزالدین: مراقد المعارف، مطبعة الآداب فی النجف، 1391 ه. ق (1971 م).

ص:369

محمّد حسن مصطفی آل کلیدار: مدینة الحسین، الطبعة الأولی، مطبعة النجاح، بغداد، 1367 ه. ق (1947 م).

محمود الدرة: الحرب العراقیة البریطانیة 1941، دارالطلیعة، بیروت لبنان، (1961 م).

مرتضی نظمی زاده: گلشن خلفا، ترجمة موسی کاظم نورس، مطبعة الآداب، النجف (1971 م).

مستر ستیفن لونگریک: أربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، جامعة اکسفورد، (1925 م).

مصطفی عباس الموسوی: العوامل التاریخیة لنشأة و تطور المدن العربیة والإسلامیة، منشورات وزارة الثقافة و الأعلام، بغداد، (1982 م).

مظفر الشیخ قادر: مسکوکات من الأخیضر، مجلة المسکوکات، العدد 1، بغداد (1969 م).

معاذ الآلوسی: الممیزات البارزة فی البیت العراقی، مجلة العاملین فی النفط، العدد 36، بغداد (1965 م).

نعمت إسماعیل علام: فنون الشرق الأوسط فی العصور الإسلامیة، دارالمعارف بمصر، لقاهرة (1974 م).

نورالدین الشاهرودی: تاریخ الحرکة العلمیة فی کربلاء، ط 1، دارالعلوم، بیروت، لبنان، 1410 ه. ق (1990 م).

هبة الدین الشهرستانی: نهضة الحسین، منشورات الرضی، 1363 ه. ق (1944 م) مطبعة أمیر، قم، ایران.

یاقوت الحموی: معجم البلدان، ط 1، مطبعة السعادة، مصر، 1324 ه. ق (1906 م).

ص:370

أصالة المدن العربیة، آفاق عربیة، السنة الثالثة، العدد الأول، أیلول (1977 م).

العراق بین الماضی و الحاضر و المستقبل، عن مؤسسة الدراسات الأسلامیة، طباعة مؤسسة الفکر الإسلامی، بیروت، لبنان.

جریدة الحیاة، العدد 12430، لندن (1997 م).

دائرة المعارف البریطانیة، الطبعة 15، جامعة شیکاغو، طبعة امریکا (1985 م).

دلیل العتبات المقدسة فی لواء کربلاء، طباعة دار الجمهوریة، بغداد (1967 م).

مجلة الحبل المتین، العدد 4، السنة 18، شهر رجب 1328 ه. ق (1910 م).

مجلة الطریق الأسلامی، العدد 56، طبعة بیروت.

مجلة الموسم، العدد 11، سنة (1990 م)، دار الموسم للإعلام، بیروت.

مجلة حوزة، العدد 6، سنة 1416 ه. ق (1996 م) عن مکتب التبلیغ الأسلامی، قم، ایران.

مجلة لغة العرب للبغدادیة، العدد 4، نیسان (1931 م).

مجلة الدور، العدد 39، لندن، اکتوبر (1993 م).

محافظة کربلاء بین التراث و المعاصرة، إصدار محافظة کربلاء، الإدارة المحلیة، سنة (1974 م).

مخطط الروضة الحسینیة، عن وزارة التخطیط، دائرة التخطیط و الهندسة، قسم تخطیط المدن، لسنة (1980 م)، بغداد، العراق.

ص:371

September 4491.Geographical Handbook Series، Iraq and the Persian Gulf،

K.A.C. Creswell: Early Muslim Architecture، Oxford، 2391.

G.L.Bell: Palace and Mosque at Ukhaidhir، Oxford، 4191.

)Paris 7881(.Madame J.Dieulafoy-La Porse: La Chaldee، et la Susiane

and Co.Ltd. _ Londo 4291.Bell Gertrude: Amurath to Amurath، second edition،

Macmillan

University، pr London،Sir Arnold T.Wilson MP: Loyalties Mesopotamia 4191-7191،

Oxford Humphrey Milford.

Mrs.E.S.Stevens: By Tigris and Euphrates، London 3291.

Economic His OxfordStephen Hemsley Longrigg: Iraq 0091 to 0591، Apolitical،

Social، and London New York Toronto، 3591.University press -

printed in Britain by DotesiosM.M.Al-Basser: History of the Iraqi Question، Second

edition، printers Ltd، 0991.

List of Contents

Subjects

Introduction

Definition of terms

Islamic Cities _ perspective background

architectural artsCivilization diversity and its impact on the development of the

Islamic

ص:373

CHAPTER I: THE ARCHITECTURE OF KARBALA _

HISTORICAL BACKGROUND

Introduction

Pre-Islamic history of Karbala

The event of Al _ Taff

Safavid rule in IraqThe History of Karbala from the event of Al-Taff to the

periods in IraqThe History of Karbala during the Safavid and Ottoman

Iraq in 1291The History of Karbala since the establishment of the state of

CHAPTER II: THE ARCHITECTURE OF

FABRICSKARBALA-DEVELOPMENT OF ARCHITECTURAL

Introduction

The main material building in the heritage buildings

to the Safavid rule inThe Architecture of Karbala during the period from the

event of Al-Taff Iraq

periods in IraqThe Architecture of Karbala during the Safavid and Ottoman

state of Iraq in 1291The Architecture of Karbala since the establishment of the

ص:374

_CHAPTER III: THE ARCHITECTURE OF KARBALA

RELIGIOUS BUILDINGS

Introduction

Imam Hussain Shrine)Al-Rawdha al _ Hussainiya(

Al-Abbas Shrine)Al _ Rawdha al _ Abbasiya(

Smalle shrines، maqams)sanctuaries(and al _ Mukhaiyam

Mosques

Hussainiyat

Religious schools

KARBALA_CHAPTER IV: THE ARCHITECTURE OF

HISTORICAL AND TRADITIONAL BUILDINGS

Introduction

Souks and shopping arcades)kaisariyat(

Khans

Public baths)hammams(

Traditional houses

Ukhaidhir fortress

PRESENTCHAPTER V: ARCHITECTURAL STUDY OF THE

SCIENTIFIC ROLESITUATION IN KARBALA CITY AND THE

FOR REPLANNING AND DEVELOPMENT

Introduction

ص:375

surrounding AreaArchitectural study of the present situation in Karbala City

Centre and the

Main aspects of the proposed architectural development and

re _ planning of the city centre and surrounding area

cityScientific role for re-planning and development of Karbala

CHAPTER VI: RELIGIOUS TOURISM

REFERENCES

ص:376